Ο ομοφυλόφιλος K.Π. Καβάφης στο δίκτυο της παγκόσμιας γκέι κοινότητας

iefimerida.gr, 15/5/2013

«Πληκτρολογώντας το όνομα του αλεξανδρινού ποιητή με λατινικούς χαρακτήρες, σε μία από τις διαδικτυακές μηχανές αναζήτησης, προκύπτουν τουλάχιστον 122.000 (!) αποτελέσματα, σε σύγκριση με το σχετικά περιορισμένο αποτέλεσμα (37.000) των ελληνικών ιστοσελίδων».

Η παραπάνω διαπίστωση αποτελεί απόρροια έρευνας της Μαρίας Φραγκούλη, την οποία εξέθεσε συνοπτικά σε σύντομο κείμενό της για το τεύχος-αφιέρωμα Νοεμβρίου-Ιανουαρίου 2006 του σπουδαίου περιοδικού λογοτεχνίας και ποίησηςΤο Δέντρο με τίτλο «Η παρουσία του Καβάφη στο διαδίκτυο – Μία σύντομη "περιδιάβαση"».

Σήμερα, η διαδικτυακή παρουσία του Καβάφη σε μη ελληνικές ιστοσελίδες ανέρχεται στα περίπου 900.000 αποτελέσματα, ενώ σε ελληνικές φτάνει το 1.500.000, πράγμα που δεν εκπλήσσει αν αναλογιστεί κανείς τους φρενήρεις ρυθμούς διόγκωσης των παγκόσμιων βάσεων δεδομένων, αλλά και την ανάπτυξη του διαδικτύου στη χώρα μας.

Στις περισσότερες από αυτές τις ιστοσελίδες, το όνομα «Καβάφης» εμφανίζεται στο «φυσικό» του χώρο: διευθύνσεις βιβλιοθηκών, πανεπιστημίων, ηλεκτρονικά βιογραφικά λεξικά, εγκυκλοπαίδειες και ανθολογίες ποίησης, περιοδικές εκδόσεις για λογοτεχνία, φιλοσοφία και πολιτισμό, βιβλιοπωλεία online, σχετικά «δωμάτια συζητήσεων», επίσημες και ανεπίσημες προσωπικές σελίδες και μπλογκς.

Πλάι όμως σε αυτούς τους «έγκριτους» θεσμικούς ακαδημαϊκούς και μη τόπους υπάρχει και μία πληθώρα διευθύνσεων και ιστοσελίδων, όπου ο μεγάλος ποιητής φιγουράρει ανάμεσα στις εμβληματικές φυσιογνωμίες και τα πολιτισμικά ινδάλματα της online παγκόσμιας ομοφυλοφιλικής κοινότητας από την Ιταλία μέχρι τη Βενεζουέλα και το Πουέρτο Ρίκο.

Γράφει σχετικά η Μαρία Φραγκούλη στο ίδιο άρθρο:

«Ανατρέχοντας τώρα στις σελίδες με ομοφυλόφιλη θεματική, διακρίνουμε λόγου χάρη εκείνη ενός έγκυρου λογοτεχνικού περιοδικού της Βενεζουέλας (Arquitrave) για την ομοφυλοφιλική ποίηση, με αφιέρωμα στον Καβάφη, καθώς και έκδοση των ερωτικών ποιημάτων του (τα καλύτερα ίσως του Καβάφη στα καστιλιάνικα, σύμφωνα με τον επιμελητή της έκδοσης). Ακολουθούν οι πολυάριθμες ιστοσελίδες των ομοφυλόφιλων κοινοτήτων ανά χώρα: στην κατηγορία "λογοτεχνία", ενός γκέι πολιτιστικού κέντρου του Μπουένος Άιρες, μνημονεύεται μονάχα ο Καβάφης και ο Σάντρο Πένα. Σε μία πολιτικοποιημένη ιταλική σελίδα για την ιστορία και τα πολιτικά δικαιώματα των ομοφυλόφιλων υπάρχουν ποιήματα και σχετικά άρθρα του Τύπου.

Δεν απουσιάζουν βέβαια και οι ιστοσελίδες εκείνες, όπου ανάμεσα στις γενικές πληροφορίες για την ομοφυλόφιλη λογοτεχνία παρεμβάλλονται ερασιτεχνικές φωτογραφίες γυμνών εφήβων ή ομοφυλοφιλικών περιπτύξεων, πλάι από κάθε ποίημα του Καβάφη και Ισπανόφωνων ομοφυλόφιλων ποιητών (Lorca, Avellan, Barba Jacob). Στην εν λόγω σελίδα από το μακρινό Πουέρτο Ρίκο εντυπωσιάζει επιπλέον το όνομα του Τσαρούχη, ως του μόνου Έλληνα ζωγράφου μεταξύ των υπόλοιπων ομοφυλόφιλων εκπροσώπων».

Το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΑΙΘΠΑ) ανακήρυξε το 2013 «Έτος Κ.Π. Καβάφη», θέλοντας έτσι να τιμήσει την επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου Έλληνα Αλεξανδρινού ποιητή, Κωνσταντίνου Καβάφη, με 45 εκδηλώσεις, οι οποίες θα λάβουν χώρα στην Ελλάδα, την Αλεξάνδρεια, το Παρίσι, την Ιταλία, την Αγγλία και σε άλλες χώρες, αλλά και με ειδική Επιστημονική – Οργανωτική Επιτροπή, με πρόεδρο τον Νάσο Βαγενά, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ποιητή, δοκιμιογράφο και κριτικό, η οποία απηύθυνε ανοιχτή πρόσκληση σε πολιτιστικούς φορείς, πανεπιστημιακά τμήματα και καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, προκειμένου να υποβάλουν αιτήσεις για εκδηλώσεις.

Στο πλαίσιο όλων αυτών των σπουδαίων δράσεων, θα ληφθεί υπ' όψη και αυτή η πολύ σημαντική πτυχή του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή; Θα αναδειχθεί με τρόπο που προσήκει στον όγκο της δημιουργίας και της φήμης του, μακριά από γραφικότητες και αγιογραφήσεις; Ή το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων θα αποσιωπήσει το «σώμα» πίσω από το «λόγο»;

Λίγη σημασία έχει όμως όλος αυτός ο κοσμοθόρυβος, καθώς ο ποιητής το έχει πει και γράψει με υπέροχα μοναδικό τρόπο το 1913 στο ποίημά του «Όσο μπορείς»:

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.
Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κ' εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.

O Καβάφης στη μεγάλη οθόνη

Πέντε ταινίες για τον ποιητή στο πλαίσιο της 10ης έκθεσης βιβλίου στην Θεσσαλονίκη

tovima.gr, 14-5-2013

Στο πλαίσιο της ετήσιας δραστηριότητάς του, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης συμμετέχει και φέτος στην 10η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης με ένα αφιέρωμα με τίτλο «Ο Καβάφης μέσα από τις κινηματογραφικές εικόνες», που θα πραγματοποιηθεί στην αίθουσα Παύλος Ζάννας του ΟΛΥΜΠΙΟΝ (πλ. Αριστοτέλους 10, τηλ.  2310-378.400) από την Πέμπτη 16 έως την Κυριακή 19 Μαΐου 2013.

Το κινηματογραφικό αφιέρωμα εντάσσεται στο θεματικό αφιέρωμα «Κ. Π. Καβάφης, 150 χρόνια από τη γέννησή του» της 10ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, που πραγματοποιείται με αφορμή την επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννηση του αλεξανδρινού ποιητή, στο εορταστικό πλαίσιο του «Έτους Κ. Π. Καβάφη 2013».

Το αφιέρωμα περιλαμβάνει τις ταινίες: «Η δε πόλις ελάλησεν: Αλεξάνδρεια, Κ. Π. Καβάφης»  του Γιάννη Σμαραγδή, «Εποχές και συγγραφείς: Η παγκοσμιότητα του Κωνσταντίνου Καβάφη» του Τάσου Ψαρρά, «Έλληνες του πνεύματος και της τέχνης: Κ. Π. Καβάφης» του Κώστα Μαχαίρα, την ταινία μυθοπλασίας «Καβάφης» του Γιάννη Σμαραγδή με τον Δημήτρη Καταλειφό και το ντοκιμαντέρ μυθοπλασίας «Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη» του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου.

Η είσοδος στις προβολές είναι ελεύθερη.

Πρόγραμμα προβολών

Αίθουσα ΠΑΥΛΟΣ ΖΑΝΝΑΣ

Πέμπτη 16 Μαΐου

18:00      - Η δε πόλις ελάλησεν: Αλεξάνδρεια, Κ. Π. Καβάφης

      Έλληνες του πνεύματος και της τέχνης: Κ. Π. Καβάφης

Παρασκευή 17 Μαΐου

18:00      - Εποχές και συγγραφείς: Η παγκοσμιότητα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Σάββατο 18 Μαΐου

18:00       -Καβάφης

Κυριακή 19 Μαΐου

18:00       -Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη

Μνημόσυνο - φόρος τιμής στον Κ.Π. Καβάφη

Τελέστηκε από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας παρουσία της ελληνικής παροικίας

tovimagr,  02/05/2013

Επιμνημόσυνη δέηση στον τάφο του ποιητή Κ.Π. Καβάφη τέλεσε ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ. Θεόδωρος Β' στα Κοιμητήρια της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας (Ε.Κ.Α.) την 29η Απριλίου 2013, με αφορμή την επέτειο  συμπλήρωσης 150 χρόνων από τη γέννηση και 70 ετών από τον θάνατο του μεγάλου Αλεξανδρινού.

Κατά τη σύντομη ομιλία του αναφέρθηκε στον «θυμόσοφο αλεξανδρινό παροδίτη» που εξέφρασε όσο κανείς άλλος την ψυχή αυτής της πόλης και μετέτρεψε την ποιητική του σε μηχανή του χρόνου ταξιδεύοντάς μας «στην Αλεξάνδρεια της διαχρονίας και της συγχρονίας».

Υπογράμμισε τη διεισδυτικότητα του έργου του Κ.Π. Καβάφη καθώς «περιέστρεφε τα κάτοπτρα του ποιητικού του καλειδοσκοπίου προκειμένου να αποτυπώσει στοχαστικά και γλαφυρά το φαινόμενο της ανθρώπινης ζωής σε όλες του τις διαστάσεις».

Σε αυτό το προσκύνημα μνήμης συμμετείχαν ο γενικός πρόξενος της Ελλάδας κ. Χρ. Καποδίστριας, ο αντιπρόεδρος της Ε.Κ.Α. κ. Ν. Κόπελος, ο διευθυντής του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού κ. Μ. Μαραγκούλης αλλά και μέλη της ελληνικής παροικίας.   

Ο πατριάρχης Αλεξανδρείας απήγγειλε μάλιστα στο τέλος το ποίημα «Στην εκκλησία»:

Την εκκλησίαν αγαπώ, τα εξαπτέρυγά της,

τα ασήμια των σκευών, τα κηροπήγια της,

τα φώτα, τις εικόνες της, τον άμβωνά της.

Εκεί σαν μπω, μες σε εκκλησία των Γραικών,

με των θυμιαμάτων της τις ευωδίες,

με τις λειτουργικὲς φωνὲς και συμφωνίες,

τις μεγαλοπρεπείς των ιερέων παρουσίες

και κάθε των κινήσεως τον σοβαρὸ ρυθμό,

λαμπρότατοι μεσ᾿ των αμφίων τον στολισμό,

ο νους μου πηγαίνει σε τιμές μεγάλες της φυλής μας,

στον ένδοξό μας Βυζαντινισμό.

Αγαπητέ μου Καβάφη Αγαπητέ μου Φόρστερ
Στα ελληνικά η αλληλογραφία των δύο μεγάλων λογοτεχνών

Της Ολγας Σελλα (kathimerini, gr, 31/3/2013)

Σε μια επιστολή με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1924 υπάρχει η φράση «είμαι βέβαιος ότι το έργο σας θα έχει ευρωπαϊκή απήχηση στο τέλος». Και λίγα χρόνια αργότερα, ο ίδιος σημείωνε: «Λίγα έκανα για να διαδώσω τη φήμη του. Ηταν μάλλον το καλύτερο πράγμα που έκανα». Οι δύο φράσεις ανήκουν στον Βρετανό συγγραφέα Ε. Μ. Φόρστερ (Ε. Μ. Forster), που στ’ αλήθεια έκανε ό,τι ήταν δυνατόν για να γνωρίσει στο αγγλόφωνο κοινό την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη και είχε πιστέψει από πολύ νωρίς στη δύναμη και τη διάρκεια της ποίησής του. Μία έκδοση, που θα κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Ικαρος, δεν έχει μόνο εύστοχο και ποιητικό τίτλο «Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση». Περιλαμβάνει και το σύνολο των επιστολών που αντάλλαξαν οι δύο λογοτέχνες από τις 12 Μαΐου 1917 ώς τις 12 Ιανουαρίου 1932, έναν χρόνο, δηλαδή, πριν από τον θάνατο του Καβάφη.

Και ταυτοχρόνως, αυτή η δημοσιοποίηση περιλαμβάνει το πλαίσιο της λογοτεχνικής κοινότητας στην Ευρώπη και την Αίγυπτο και αποκαλύπτει πτυχές της προσωπικότητας των δύο λογοτεχνών, οι οποίες «αποτελούν μαρτυρία για μια ασύμμετρη σχέση, την οποία χαρακτηρίζει τόσο η φιλική εγκαρδιότητα όσο και η ουδέτερη αποστασιοποίηση», όπως επισημαίνει στην κατατοπιστική εισαγωγή του ο αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Suffolk της Βοστώνης, Peter Jeffreys, ο οποίος ανέλαβε την επίπονη διαδικασία έκδοσης αυτής της αλληλογραφίας. Η οποία έχει τη δική της μακρόχρονη ιστορία, που διήρκεσε περίπου 50 χρόνια μέχρι την ελληνική έκδοση. Η πρώτη ιδέα πηγαίνει πίσω στο 1964 και ανήκε στον νεαρό, τότε, φιλόλογο Γ. Π. Σαββίδη που είχε παρουσιάσει στον Φόρστερ αντίγραφα των επιστολών του, μαζί με τα σχέδια των επιστολών του Καβάφη. Γιατί από την πλευρά των επιστολών του Καβάφη έχουμε μόνο τα σχέδια που βρέθηκαν στο εξαιρετικά τακτοποιημένο και φροντισμένο αρχείο του. Ο Φόρστερ, που υπήρξε δεινός επιστολογράφος (οι επιστολές του που σώθηκαν φτάνουν τις δεκαπέντε χιλιάδες!), δεν ήταν τόσο προσεκτικός. Οι επιστολές που πήρε από τον Κ. Π. Καβάφη δεν βρέθηκαν - «...πιθανότατα κάηκαν σε κάποια από τις μετακομίσεις του Φόρστερ», εικάζει ο Peter Jeffreys.

Η αλληλογραφία δείχνει έναν οξυδερκή και γενναιόδωρο λογοτέχνη, τον Ε. Μ. Φόρστερ, να προσπαθεί από τότε που γνώρισε τον Καβάφη, αλλά και μετά τον θάνατό του, να κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι του για να καταστήσει γνωστό το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή και στους Αγγλοσάξονες αναγνώστες. Μια μεταφραστική διαδικασία που είχε επίσης πολλές περιπέτειες, αφού ο Καβάφης εμπιστευόταν τον φίλο του Γιώργο Βαλασόπουλο για να μεταφράσει τα ποιήματά του (που δημοσιεύονταν, πάντα με τις άοκνες προσπάθειες του Φόρστερ σε λογοτεχνικά περιοδικά). «Μολονότι οι προσπάθειες του Φόρστερ να εκδοθεί στην Αγγλία βιβλίο με την ποίηση του Καβάφη δεν υλοποιήθηκαν όσο ζούσε ο ποιητής, οι σπόροι που μεθοδικά φύτεψε, δημοσιεύοντας τις μεταφράσεις του Γιώργου Βαλασόπουλου σε διάφορα περιοδικά, βλάστησαν με την πρώτη αγγλική μετάφραση του John Mavrogordato, που εκδόθηκε από τον Hogarth Press το 1951», λέει ο Peter Jeffreys.

Σε καμία περίπτωση η έκδοση της αλληλογραφίας δεν απευθύνεται μόνο σε μελετητές του Καβάφη ή απλώς φιλομαθείς φιλολόγους. Αφορά όσους θέλουν να γνωρίσουν πώς η επικοινωνία δι’ αλληλογραφίας μπορούσε να γίνει πολλαπλό μάθημα: διατύπωσης, επιχειρημάτων, έκφρασης συναισθημάτων. Και το σίγουρο είναι ότι μέσα στις σελίδες αυτού του βιβλίου θα συναντηθούμε με πολλές προσωπικότητες της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, όπως τον T. S. Eliot ή τον Νίκο Καζαντζάκη, που συναντήθηκε για λίγο με τον Κ. Π. Καβάφη σ’ ένα σύντομο πέρασμά του από την Αλεξάνδρεια το 1927: «Επρεπε να είχε γεννηθεί στον 15ο αιώνα στη Φλωρεντία, καρδινάλιος, μυστικοσύμβουλος του Πάπα. (...) Ετσι που για πρώτη φορά τον βλέπω απόψε και τον ακούω, νιώθω πόσο σοφά μια τέτοια πολύπλοκη, βαρυφορτωμένη ψυχή της άγιας παρακμής κατόρθωσε να βρει τη φόρμα της -την τέλεια που της ταιριάζει- στην τέχνη και να σωθεί. (...) Ο Καβάφης έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής - σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη», έγραφε αργότερα στο «Ταξιδεύοντας».

Φιλία με «ελαφρήν απόκλιση»

Από αυτήν την περίεργη φιλία με «ελαφρήν απόκλιση», προδημοσιεύουμε σήμερα μερικούς σταθμούς της.

«20 Αυγούστου 1923

Αγαπητέ μου Καβάφη,

Γεμίζετε τον ταχυδρομικό μου σάκο σήμερα το πρωί! Πρώτο και καλύτερο ένα γράμμα από σας τον ίδιον, μετά ένα δοκίμιο του “Δαρείου” από το Nation και τρίτον ένα γράμμα από τον Hogarth Press από το οποίο παραθέτω: “Μπορούμε να δούμε τα ποιήματα του Καβάφη με προοπτική έκδοσης; Τυγχάνει να μην έχουμε προς ώρας τίποτε ανά χείρας, αλλά τα θεωρήσαμε τόσο ενδιαφέροντα ώστε, εάν η ιδέα φαίνεται εφικτή, εμείς, από την πλευρά μας, θα ανταποκρινόμαστε θετικά”. Σε μένα είναι προφανές πως εάν εσείς καταφέρετε να μεταφραστούν τα ποιήματά σας, εγώ μπορώ να τα εκδώσω σε βιβλίο, είτε από τον Hogarth Press είτε από τους Chatto and Windus. Αμφιβάλλω αν θα βγάλετε χρήματα απ’ αυτό -τα ποιήματα δεν πληρώνονται ποτέ σε τούτη την άμουση χώρα-, όμως θα σας διάβαζαν εκείνοι που είναι σε θέση να σας εκτιμήσουν. [...] Εμπρός, Αλεξάνδρεια!

Δικός σας πάντοτε,

E. M. Forster»

Η «σιωπή» του Καβάφη έκανε τον E. M. Forster να του στέλνει γράμματα ανυπομονησίας.

«Σας είμαι θερμώς ευγνώμων για το ενδιαφέρον που δεικνύετε για την ποίησί μου. Και για τους κόπους που λαμβάνετε να την κάμετε γνωστή», απαντούσε τελικά ο Καβάφης στις 11/6/1924. Την 1η Σεπτεμβρίου 1925 ο εκδότης του Hogarth Press πίεζε τον Καβάφη για έκδοση: «...Σας προσφέρουμε δικαιώματα της τάξεως του 10% στην τιμή καταλόγου ή, εάν θα το προτιμούσατε, εν τρίτον σε όποια κέρδη υπάρξουν από την έκδοση, και σε κάθε περίπτωση θα πληρώσουμε προκαταβολικά 10 λίρες την ημέρα της εκδόσεως».

Μια αλληλογραφία που διαμόρφωσε σχέσεις θαυμασμού και εκτίμησης ανάμεσα στους δύο. Του έγραφε ο Forster στις 26/9/1929: «Εδώ είμαι πάλι, σε ένα άλλο κομμάτι χαρτί, μη έχοντας να πω τίποτε εκτός του ότι θαυμάζω το έργο σας περισσότερο από ποτέ, ότι το λάτρεψα που σας είδα και ότι κάνει πολύ κρύο. Φθάνουμε στη Μασσαλία αύριο...».

Και ο Καβάφης απάντησε στις 15 Οκτωβρίου του 1929:

«Αγαπητέ μου Forster,

Η εν πλω επιστολή σας της 26ης Σεπτεμβρίου με έδωσε μεγάλην ευχαρίστησι. Η παραμονή σας εδώ ήταν πολύ σύντομη και χαίρομαι που διαβάζω ότι έχετε σκοπόν να έλθετε πάλιν στην Αλεξάνδρεια. Οι ώρες που ήταν δυνατόν να περάσουμε μαζί ήσαν τόσον λίγες: η φιλία μας απαιτεί περισσότερες. Τουλάχιστον μέσα σε αυτές τις λίγες ώρες είχα τη δυνατότητα να σας εκφράσω τον μεγάλον θαυμασμόν μου για κείνο το ωραίο βιβλίον A Passage to India, να εκθέσω τους λόγους του θαυμασμού μου. Εχουν γίνει σύντροφοί μου, ήδη από το 1924: η κυρία Moore, o Fielding, o Aziz, η Adela, ο Xeaslop, ο Ναγουάμπ Bahadur, o McBryde», λέει για τους ήρωες του μυθιστορήματος του Forster. Και καταλήγει ο Καβάφης: «Μου δίδει ικανοποίησι η πρόθεσις να δημοσιεύσετε στο Nation μία από τις μεταφράσεις των ποιημάτων μου. Και χαίρομαι που σας είναι άνετη η επικοινωνία με τον Eliot.

Δικός σας πάντοτε

Κ. Π. Καβάφης».

Ο «Παρλαμάς» και «τα ζυμαρικά των Καβάφηδων»

Εζησαν την ίδια εποχή αλλά δεν συναντήθηκαν ποτέ. Ιδιωτικοί και δημόσιοι χαρακτηρισμοί εκατέρωθαν συντήρησαν μια ένταση στις σχέσεις του ποιητή της «Ιθάκης» με τον Κωστή Παλαμά

Μαρία Τσούτσουρα (tanea.gr, 29/04/2013)

Άνισες μοίρες χωρίζουν τους δύο μεγάλους έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα, συνομηλίκους και ορφανούς από τρυφερή ηλικία. Στη θαλπωρή της πατρίδας, ο Κωστής Παλαμάς (1857-1943) ανέδειξε πρώιμα το ταλέντο του και σύντομα διορίστηκε γενικός γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών, θέση τιμητική, κομβική τότε για τα ελληνικά γράμματα. Η πτώχευση όμως της Αιγύπτου εξαφάνισε την πατρική περιουσία του Κωνσταντίνου Καβάφη (1863-1933), ο οποίος περιπλανήθηκε στην Αγγλία και την Πόλη προτού καταλήξει υπάλληλος της αποικιοκρατικής βρετανικής υπηρεσίας Αλεξανδρείας, τυπώνοντας τα ποιήματά του σε ιδιωτικά μονόφυλλα.

Ποίηση και πατρίδα συγκλίνουν για τον Παλαμά αβίαστα, δρέπει «τα βάγια/ του τραγουδιού ιερά...», τον αγγίζουν στο Μεσολόγγι «της Δόξας τα φτερά» (1886), ενώ ο Καβάφης ομολογεί πως «Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ/ μεγάλα κ' υψηλά τριγύρω [του] έκτισαν τείχη» (1896). Η απαξίωση της ζωής τον προβληματίζει:

Την δύσκολη ζωή μου ασφαλή να κάνω

εγώ στην Τράπεζα του Μέλλοντος επάνω

πολύ ολίγα συναλλάγματα θα βγάλω. (1897)

Η νεοελληνική κριτική επιχείρησε να ενισχύσει τα σημεία σύγκλισης των δύο ποιητών, οι οποίοι ουδέποτε συναντήθηκαν, επικοινώνησαν ή αντάλλαξαν έργα, αποδίδοντας τη διάσταση στους εκατέρωθεν οπαδούς και συρρικνώνοντάς την χρονικά. Πέρα όμως από εμπάθειες, ο αντικαβαφισμός είναι φαινόμενο με εύρος και διάρκεια: αναδεικνύει τα ερείσματα δύο ποιητικών τάσεων μέσα στη ζωντανή πραγματικότητα μιας εποχής. Εκδηλώνεται ήδη το 1903, όταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος επαινεί τη λιτή βραχυλογία ενός ποιητή από την «κακοχτισμένη, κακοσχεδιασμένη, βρωμερή» (θα πει ο Φόρστερ) Αλεξάνδρεια. Ετσι ο Παλαμάς, ήρωας του δημοτικισμού στα Ορεστειακά, αποκτά έναν αναπάντεχο αντίπαλο.

Θαυμάζει ο Ξενόπουλος

τον Κώστα τον Καβάφη

γιατί ένα αποίημα

τον κάθε χρόνο γράφει...

απαντά ακαριαία το δυναμικό περιοδικό Νουμάς και ανώνυμοι πικρόχολοι λίβελλοι προδίδουν παλαμικές διασυνδέσεις. Η τεχνοτροπία και η θεματολογία του Καβάφη σοκάρουν, ενώ τα ιστορικά του ποιήματα παρωδούνται συστηματικά. Οι υποστηρικτές του αποπροσανατολίζονται, συχνά αποσύροντας, όπως ο Ξενόπουλος, μέρος της εκτίμησής τους, όταν δεν μεταστρέφονται οριστικά.

  

ΕΛΛΗΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ. Ο παλαμικός «Γύφτος» γιουχάρει τις πατρίδες, μα πάνω στην ακμή της Μεγάλης Ιδέας Η Φλογέρα του βασιλιά (1910) χαιρετά πλατύστομα τα «θαμαστά Τέμπια.../ της φύσης παρθενώνα». Στον αντίποδα όμως του ηρωικού ελληνοκεντρισμού, ο πατριωτισμός του αλεξανδρινού κοσμοπολίτη υμνεί τη «γη της Ιωνίας» (1911)  διαβλέποντας πως «οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε».

Όταν, μετά τα μεγάλα έργα, πνευματική κρίση ταλανίζει τον Παλαμά, διαδίδεται στην Ευρώπη η φήμη του Καβάφη, ο οποίος αρνείται ωστόσο να εκδοθούν μεταφράσεις του σε μεγάλους λονδρέζικους οίκους καθώς πολλοί (Ελιοτ, Μαρινέτι) προβάλλουν μέσω αυτών διαφορετικές αισθητικές ή πολιτικές τάσεις. Παράλληλα, πολλαπλασιάζονται οι δημόσιες διαμαρτυρίες υποστήριξής του, με κορύφωση αφιέρωμα αθηναϊκού περιοδικού. Ο Νουμάς χαρακτηρίζει τότε τον «καβαφισμό» ως εξ Αιγύπτου επιδημία και ο Ψυχάρης, παλαιός συνοδοιπόρος του Παλαμά, αποκαλεί τον αλεξανδρινό «καραγκιόζη της δημοτικής».

«ΡΕΠΟΡΤΑΖ». Στους φιλελληνικούς κύκλους παλαμικής επιρροής προωθούνται εσπευσμένα μεταφράσεις έργων του αθηναίου βάρδου με στόχο το Νομπέλ και οι έπαινοι του Καβάφη αποσοβούνται. Συνεντευξιαζόμενος σχετικά, αυτός δηλώνει: «Ο κ. Παλαμάς είναι μεγάλος λυρικός ποιητής (...) μα του Καβάφη δεν του αρέσει η λυρική ποίησις». Λίγο αργότερα, ο Παλαμάς χαρακτηρίζει το έργο του Αλεξανδρινού ως «ρεπορτάζ» από τους αιώνες, μολονότι «μερικά από τα σημειώματά του πάν' να μοιάσουν σκίτσα ιδεών, που πρόκειται να γίνουν καλά τραγούδια»! Η απάντηση (το περιεχόμενο της οποίας επιβεβαιώνεται δημόσια τρις) είναι απείρως πιο αιχμηρή από το αρνητικό καβαφικό σχόλιο προς τον ίδιο, όμως η αθηναϊκή Εφημερίς επιτιμά τον Καβάφη σε πολύ δυσάρεστο τόνο, ειδοποιώντας τον «να προσέχη από τας υπερβολάς των φίλων του». Χαρακτηρίζεται από τον Καζαντζάκη ως «τελευταίο άνθος ενός πολιτισμού» και φέρεται να «ζει αποκλειστικά κι επίμονα μέσα στην ανησυχία της υστεροφημίας του», όταν ο Δημήτρης Μητρόπουλος μελοποιεί Καβάφη.

Αλλοτε επικριτής του, ο Σπύρος Μελάς μεταφέρει από το Παρίσι τον θαυμασμό της κόμησσας Ντε Νοάιγ και του Ανρί ντε Ρενιέ· αυτό στοιχίζει πολύ στον Παλαμά, που υπολόγιζε πολύ στη στήριξη των δύο Γάλλων. Και ενώ ο Καβάφης αποποιείται αντίστοιχη πρόσκληση, εκείνος δημοσιεύει στη γαλλικήΦιγκαρό μελέτη για τη νεοελληνική λογοτεχνία, όπου αναφέρεται στην «ποιητική... ατεχνία» του αντιπάλου του. Αντιπρόεδρος πια (και οσονούπω πρόεδρος) της Ακαδημίας Αθηνών, εκλαμβάνει το τεύχος για τον Καβάφη γαλλόφωνου αλεξανδρινού περιοδικού ως «μεγαλοφασκέλωμα ομαδικό» προς τον ίδιο, υποβάλλοντας άμεσα τη δημιουργία ανάλογου αφιερώματος στο δικό του έργο. Ο Νουμάςμέμφεται την «καβαφική φυλλοξήρα» και οι νεοελληνιστές παραλείπουν συστηματικά στην Ευρώπη το όνομα του Αλεξανδρινού σε μια διευρυμένη, ομολογεί ο παλαμολάτρης καθηγητής Λουί Ρουσέλ, «πολεμική της σιωπής».

Εναν μόλις μήνα μετά τον θάνατό του, ο Καβάφης αποκαλείται «πριαποκαλόγερος», κλεισμένος «μέσα στα σκουπιδαριά των αρχαϊσμών», ενώ λοιδορείται το συγκαταβατικό αφιέρωμα της Νέας Εστίας στον εκλιπόντα. Επιχειρήματα παλαμικής προέλευσης καταδικάζουν τη φτωχή, άτεχνη γλώσσα, την πεζολογία ενός το έργου το οποίο, στους αντίποδες της αυτάρεσκης γλωσσοπλασίας, αξιοποιεί τη διαχρονικότητα της ελληνικής παιδείας, συνδυάζει νεωτερικά στοιχεία με πανάρχαιες πρακτικές της Δύσης και της Ανατολής σε μια νέα ποιητική της καθημερινής γλώσσας και οικονομεί ιδανικά μια πολύπλευρη σκέψη. Κρίμα που, για να θίξει τον Παλαμά, ο Καβάφης αποποιήθηκε τον δικό του υποβλητικό λυρισμό:

Ενα κερί αρκεί,

το φως του το αμυδρό

αρμόζει πιο καλά

θάναι πιο συμπαθές

σαν έρθουν της Αγάπης,

σαν έρθουν οι Σκιές. («Για νάρθουν», 1920)

Κρίμα επίσης που ο σκοτεινός, εξομολογητικός Παλαμάς της συντριβής,

... αυτός που το μαύρο του εαυτό

βλέπει όλο αγνάντια του... (Δεκατετράστιχα, 1919)

επισκιάζεται από μεγαλόστομα ιδεολογήματα.

Οι εκατέρωθεν φίλοι μετέφεραν ασφαλώς πολύ περισσότερα απ' όσα υποπίπτουν στην αντίληψη των μεταγενεστέρων· ο Καβάφης αποκαλούσε φαίνεται Παρλαμά τον Παλαμά και αν αυτός κάποτε παραδέχθηκε την καβαφική πρωτοτυπία, δεν είχε βέβαια σκοπό να επαινέσει την πλάγια, αφαιρετική της ειρωνεία. Ο θάνατός του θα απελευθερώσει όμως τον θαυμασμό για τον Καβάφη, του οποίου η φήμη αυξάνεται ραγδαία στον μεταπολεμικό, μεταποικιοκρατικό κόσμο που δοκιμάζεται από την πλάνη των ιδεών και αναζητά νέες ταυτότητες. Οι αξίες της διαφορετικότητας και της ιδιαιτερότητας απορρίπτουν τώρα την ομοφοβία ως ρατσισμό, καταδικάζουν την ετεροφυλική ασέλγεια και το μεσογειακό πνεύμα της πολιτισμικής ώσμωσης στη φθίνουσα κοσμοπολιτική Αλεξάνδρεια αναδεικνύεται ως πηγή ανθρωπισμού.

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ. Ο Καβάφης απευθύνεται άλλωστε ισότιμα στους ταπεινούς και στους σπουδαίους: αποχαιρετώντας δύο καταραμένες δυναστείες, Ιθάκη επιλέγει η Τζάκι Κένεντι-Ωνάση για την εξόδιο ακολουθία της και ο Σον Κόνερι (διάσημος Τζέιμς Μποντ) την απαγγέλλει στο Διαδίκτυο. Μαορί, Ιρλανδοί, Παλαιστίνιοι, Ισπανοί του Φράνκο και σαμιζντάτ της Ανατολικής Ευρώπης, ο πόλεμος των χρηματιστηρίων και η τρομοκρατική απειλή επικαλούνται τους καβαφικούς βαρβάρους.

Ο Παλαμάς μίλησε για τον κόσμο που βίωσε· ο Καβάφης αντελήφθη επίσης εκείνον που προϋπήρξε και κείνον που θα 'ρθεί, γι' αυτό τα Νομπέλ του μέλλοντος αναφέρονται στο έργο του (βλ. Κούτσι, 2003). Περιμένοντας μια νέα ερμηνεία στον σύγχρονο κόσμο, ο Αθηναίος πληρώνει το τίμημα της μονοσήμαντης εθνικής του δόξας, ενώ ο Αλεξανδρινός δρέπει τους καρπούς της υστεροφημίας που επιμελήθηκε με αυταπάρνηση.

Η ΔΙΕΛΚΥΣΤΙΝΔΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΦΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Στο πρώτο του βιβλίο για τον Καβάφη («Ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης», 1933), ο Τίμος Μαλάνος, κριτικός με οξυδερκή ματιά, εκλεπτυσμένη αίσθηση αλλά και κάποια εμπάθεια, επιδίωξε με τρόπο να μειώσει τον Αλεξανδρινό ποιητή, υπογραμμίζοντας τη διαστροφή του και ερμηνεύοντας τα ποιήματά του μόνο με τα ομοφυλόφιλα δεδομένα της ζωής του. Το κοίταγμα αυτό έπιασε τόσο, ώστε επό είκοσι πέντε χρόνια ελάχιστοι μελετητές του Καβάφη μπόρεσαν να τον δουν με διαφορετικό μάτι. Πότε πότε βέβαια ακούγονταν και μερικές απόψεις για το ανθρωπιστικό περιεχόμενο του καβαφικού έργου, ή για το κοινωνικό του υπόβαθρο, αλλά κι αυτές χάνονταν μέσα στις ψυχοπαθολογικές ερμηνείες. Κι έτσι φτάσαμε στο σημείο, η άνοδος του Καβάφη τα μεταπολεμικά χρόνια να συσχετίζεται με την άνοδο της ομοφυλοφιλίας (όπως ισχυρίστηκε άκριτα ο Μανόλης Αναγνωστάκης). Από δω ξεκινάει και η προκατάληψη πολλών ηθικολόγων να στηρίζονται στην ανωμαλία της ζωής του, που με κακεντρέχεια εξόγκωσε ο Μαλάνος.

Παρακολουθώντας τα ζικ-ζακ της αριστερής κριτικής, βλέπουμε παλαιότερα μερικούς κριτικούς, όπως τον Μ. Σπιέρο και τον Βάρναλη, να δανείζονται το οπλοστάσιο του Μαλάνου για να αποδείξουν ότι το καβαφικό έργο, σαν φρούτο της αστικής παρακμής, είναι απαράδεκτο για την προοδευτική παράταξη. Απ’ την άλλη μεριά όμως, τα αριστερά φύλλα δεν έπαψαν να αναδημοσιεύουν ορισμένα ποιήματα του Καβάφη (και ιδίως το «Εν Μεγάλη Ελληνική Αποικία' 200 π.χ.») κάθε φορά που ήθελαν να σατιρίσουν την επέμβαση των Αμερικανών στη χώρα μας. Πρώτος, νομίζω, ο Μανόλης Λαμπρίδης, σ’ ένα άρθρο του στην «Επιθεώρηση Τέχνης» το 1955, θέλησε να καταξιώσει το καβαφικό έργο με προοδευτικά κριτήρια.

Τη γραμμή αυτή επεδίωξε να την αολοκληρώσει, όχι πλέον με θεωρία αλλά με έρευνα, ο Στρατής Τσίρκας.με το βιβλίο του «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1958) επέτυχε να επιβάλει τον Καβάφη στην αριστερή παράταξη, όπως λίγο αργότερα ο Μίκης Θεοδωράκης επέτυχε να επιβάλει στην ίδια παράταξη το ρεμπέτικο τραγούδι. Ο Καβάφης του Τσίρκα δε μοιάζει με τον Καβάφη του Μαλάνου: το βίτσιο του δεν είναι έμφυτο αλλά επίκτητο, ούτε και επηρεάζει πολύ τη ζωή και την τέχνη του. Εκείνο που ενδιαφέρει τον Καβάφη, κατά τον Τσίρκα, είναι η ζωή της ελληνικής παροικίας στην Αλεξάνδρεια’ συμπαθεί τον κατατρεγμένο ιθαγενή λαό, μισεί την ιμπεριαλιστική Αγγλία και μέχρι το 1911 κρατάει μια στάση προοδευτική, αργότερα όμως συνθηκολογεί με το περιβάλλον του, προδίδει τον παλιό εαυτό του κι αρχίζει να εκφράζει την παρακμή. Έτσι τα προ του 1911 ποιήματα, καθώς και τα αποκηρυγμένα, έχουν ακόμα ίχνη του «κοινωνικού» Καβάφη, κι αυτά είναι που ο Τσίρκας ανιχνεύει με ευλάβεια. «Κοινωνικός» λοιπόν και «παροικιακός» ο Καβάφης μέχρι τα μέσα της ζωής του' μόνο πλακάτ που δε σήκωσε στις διαδηλώσεις…

Για να φτάσει στην παραμόρφωση αυτή ο Τσίρκας επιστρατεύει λεπτομέρειες απ’ τη ζωή του Ελληνισμού στην Αίγυπτο του περασμένου αιώνα, με τους «πρωτοκλασσάτους» και τους «δευτεροκλασσάτους»' αφιερώνει πολλές σελίδες για ασήμαντες λεπτομέρειες απ’ τη ζωή του Καβάφη (ολόκληρο τυπογραφικό φύλλο για ν’ αποδείξει ποιος ήταν ο σωστός αριθμός του σπιτιού του!) και πολλά, πάρα πολλά, από την αγγλική πολιτική στην Αίγυπτο και το Σουδάν, με την οποία και ερμηνεύει μερικά από τα βασικά ποιήματα του Καβάφη.

Η εργασία του Τσίρκα, επέτυχε βασικά δυο πράγματα: την υιοθέτηση του Καβάφη από τους αριστερούς και την αποφλοίωση της ερμηνείας του Μαλάνου από πολλά απαράδεκτα στοιχεία. Και, φυσικά, δεν άργησε η αντεπίθεση, όχι απ’ ευθείας, αλλά με το βιβλίο του Μανώλη Γιαλουράκη «Ο Καβάφης του κεφαλαίου ¨Τ¨» (1959). Το βιβλίο αυτό περιέχει συνομιλίες του συγγραφέα με τον Τίμο Μαλάνο, ειδικά για το βιβλίο του Τσίρκα. Το κεφαλαίο «Τ» είναι ένα γράμμα συνθηματικό’ μ’ αυτό κάποτε ο Καβάφης σημείωσε στα ιδιαίτερα χαρτιά του το είδος του έρωτά του. Συνεπώς, ο Καβάφης του κεφαλαίου «Τ» είναι μονάχα ερωτικός και διεστραμμένος ποιητής –τίποτε άλλο. Αυτό το στοιχείο, κατά τον Μαλάνο, επικυρώνει την ίσαμε τώρα ερμηνεία του καβαφικού έργου από αυτόν και αίρει τα περί «κοινωνικού» και «παροικιακού» Καβάφη του Τσίρκα.

Εμείς ωστόσο δε συμφωνούμε ούτε με τον έναν ούτε με τον άλλο. Ξεκινώντας από ιδεολογίες και a priori θέσεις δε μπορούμε να πλησιάσουμε έναν ποιητή χωρίς να τον αδικήσουμε. Με αισθήματα και ιδέες καταλήγουμε στο κρεβάτι του Προκρούστη. Κι όσο για το καβαφικό έργο, ούτε τα «Τείχη» εκπορθούνται με τα όπλα του Φρόυντ ούτε τα «Παράθυρα» ανοίγονται με τις ιδέες του Μαρξ.

Ντίνος Χριστιανόπουλος

Περ. ΔΙΑΓΩΝΙΟΣ, τχ 2 (1960)

Ο κόσμος του Καβάφη

Με αφορμή την επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννηση του Κωνσταντίνου Καβάφη στις 29 Απριλίου και μια έκθεση για τον ποιητή στην γκαλερί Καλφαγιάν συνομιλούμε με τους κορυφαίους καβαφιστές Δημήτρη Δασκαλόπουλο και Μαρία Στασινοπούλου για την πρωτοφανή διάδοση του έργου του σε όλο τον κόσμο

Χρήστος Παρίδης (lifo.gr, 10-4-2013)

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ξεκίνησε το 1978, μαζί με τον Μάνο Χαριτάτο, και με τη συνδρομή του αρχείου Κ.Π. Καβάφη, μετά από παρότρυνση του Γ.Π. Σαββίδη, να συμπληρώσει την παλιότερη βιβλιογραφία του Αλεξανδρινού από τον Κατσίμπαλη. Μετά από 25 συναπτά έτη ενασχόλησης, το πρώτο του βιβλίο για τον μεγάλο ποιητή κυκλοφόρησε το 2003 από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας της Θεσσαλονίκης, για να ακολουθήσουν αρκετές μελέτες. Δεν είναι μια ερμητική ποίηση, όπως του Σεφέρη ή άλλων ποιητών. Όταν ο Καβάφης λέει «αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια», εσύ αυτό το προσαρμόζεις στη δική σου περίπτωση. Έκτοτε ταξίδεψε πολύ μαζί με τη σύζυγό του, φιλόλογο Μαρία Στασινοπούλου, σε συνέδρια σε διάφορα μέρη του κόσμου, συνάντησε κι άλλους καβαφιστές, αντάλλαξε μαζί τους πληροφορίες και απόψεις, τροφοδότησε με υλικό πανεπιστήμια από τη Νότια Αμερική μέχρι τη Ρωσία. Το 2003, την προηγούμενη επέτειο του ποιητή, εξέδωσε, με τη συμβολή της συζύγου του, ένα εξαιρετικό χρονολόγιο της ζωής και του έργου του Κ.Π. Καβάφη. Σήμερα οι δυο τους θεωρούνται από τους πλέον σημαντικούς γνώστες της μοναδικής περίπτωσης αυτού του μεγάλου οικουμενικού ποιητή.  

- Τι νομίζετε ότι κάνει τον Καβάφη τόσο δημοφιλή διεθνώς, παρ 'όλες τις αναπόφευκτες απώλειες από τη μεταφορά από τη μία γλώσσα στην άλλη; Ιδιαίτερα στην περίπτωσή του, που είναι και αυτό το ανάμεικτο ιδίωμα δημοτικής και καθαρεύουσας...

Δημήτρης  Δασκαλόπουλος: Μπορεί ο ξένος αναγνώστης του Καβάφη να μην πιάνει όλες τις αποχρώσεις της γλώσσας που πιάνει ένας Έλληνας, όπως όταν χρησιμοποιεί μια λέξη σε καθαρεύουσα που για μας έχει ιδιαίτερη σημασία, αλλά στις περισσότερες γλώσσες που έχει μεταφραστεί κερδίζει. Γιατί τα περισσότερα ποιήματά του έχουν ένα σενάριο. Μια ιστορία από την οποία βγαίνουν κάποια πράγματα που γίνονται αντιληπτά απ’ όλο τον κόσμο. Δεν είναι μια ερμητική ποίηση, όπως του Σεφέρη ή άλλων ποιητών. Όταν ο Καβάφης λέει «αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια», εσύ αυτό το προσαρμόζεις στη δική σου περίπτωση. Δεν είναι τυχαίο που πάρα πολύ έγκαιρα πάρα πολλοί στίχοι του έγιναν πασπαρτού σε πολιτικά, κοινωνικά, ακόμα και αθλητικά θέματα. Βέβαια, πίσω από αυτά υπάρχει μια ολόκληρη βιοθεωρία, όλα αυτά που λέει στα ποιήματά του με τα προσωπεία που βάζει, για την εξουσία, για όλους εκείνους που θέλουν να φαίνονται σπουδαίοι, ενώ δεν είναι… Στα δε ιστορικά ποιήματα -εκτός από εκείνα που απαιτούν ειδικές ιστορικές γνώσεις, όπως τι συνέβη στη Μικρά Ασία με τους Σελευκίδες, σε εποχές που δεν είναι γνωστές-, όταν αναφέρεται στον Αντώνιο και στην Κλεοπάτρα, στον Πομπήιο, στην Αλεξιάδα, στις Θερμοπύλες και στην Ιθάκη ως σύμβολα, όλα αυτά είναι το υπόστρωμα της ευρωπαϊκής παιδείας. Κάθε μορφωμένος Ευρωπαίος τα γνωρίζει.  

- Φωτίζει, όμως, λεπτομέρειες συχνά άγνωστες. Όπως την περίπτωση του Καισαρίωνα, του γιου της Κλεοπάτρας.

Δ.Δ.: Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, στο καταπληκτικό της κείμενο-εισαγωγή της μετάφρασής της με τον Κ.Θ. Δημαρά, γράφει ότι ο Καβάφης δεν πιάνει τη ζωή του Αντώνιου ή της Κλεοπάτρας, αλλά μια στροφή της μοίρας τους. Συμβάντα δευτερευούσης σημασίας ίσως, που η επίσημη ιστορία δεν τα ανάγει σε σημαντικά γεγονότα. Αυτός βγάζει τα συμπεράσματα που θέλει να βγάλει και τα οποία έχουν διαχρονικότητα. Έτσι, όλες οι ιστορίες που διηγείται μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιαδήποτε περίπτωση.  

- Δεν τα περνάει όλα μέσα από μια αυτοβιογραφική οπτική, στην οποία μεγάλο τραυματικό γεγονός υπήρξε ο ταξικός ξεπεσμός του;

Δ.Δ.: Ναι, η οικονομική κατάρρευση και η κοινωνική έκπτωση της οικογένειας, αν σκεφτούμε ότι από γόνος πλουσιότατης οικογένειας κατέληξε να δουλεύει υπάλληλος σε μια δημόσια υπηρεσία. Γενικά, θίγει ή βρίσκει τις αδύναμες πλευρές της εξουσίας, αυτές που μπορούμε να περιγελάσουμε και σήμερα με τις ανάλογες εξουσίες: τους τα φαιά φορούντες και άλλα ηχηρά παρόμοια. Ο Καβάφης σιγά σιγά αποδομεί όλα εκείνα που παλιότεροι ποιητές και η παλιότερη κοινωνία αποδέχονταν ως σπουδαία. Μαρία Στασινοπούλου: Όσον αφορά την κοινωνική έκπτωση, τον ταλαιπωρεί. Όταν φεύγουν με τον βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας για την Κωνσταντινούπολη, περιγράφει στο ημερολόγιό του με πικρία τις συνθήκες του πλοίου.  

- Έπαιξε καταλυτικό ρόλο η ομοφυλοφιλία στην τόσο μεγάλη διάδοσή του παγκοσμίως;

Μ.Σ.: Ο Ντ. Μέντελσον, ο οποίος τον μετέφρασε πρόσφατα, είπε το εξής καταπληκτικό σε ελληνικό περιοδικό: «Εγώ είμαι ομοφυλόφιλος και βιώνω τον Καβάφη με τελείως προσωπικό τρόπο. Σε καμία περίπτωση δεν είναι μεγάλος ποιητής επειδή είναι ομοφυλόφιλος». Το θεωρώ εξαιρετικό.    

Πάντως, στις επίσημες ελληνικές αναφορές γίνεται προσπάθεια να «ξεχνιέται» αυτή η μάλλον καθοριστική στην ποίησή του πλευρά...

Δ.Δ.: Είμαστε ακόμα μια σεμνότυφη κοινωνία που αδυνατεί να παραδεχτεί ότι ένας μεγάλος ποιητής μιλάει με ομοφυλόφιλους όρους. Τώρα, όσον αφορά τα ερωτικά του, καταρχάς, όταν μιλάει για τη σύγχρονη Αλεξάνδρεια, ουδέποτε αναφέρει ονόματα. Λέει «ένας νέος», «ένα αγόρι». Αντιθέτως, αναφέρει φανταστικά ονόματα εραστών όταν μιλάει για άλλες εποχές: Ευρίωνας, Ιασής. Αλλά στα περισσότερα ποιήματα δεν φαίνεται το φύλο. Όταν λέει ότι στο διπλανό τραπέζι «αυτό το σώμα εγώ το απήλαυσα, και από τα ρούχα κάτω γυμνά τα αγαπημένα μέλη ξαναβλέπω», θα μπορούσε να είναι σκέψεις ενός άντρα για μια γυναίκα, ή μιας γυναίκας για έναν άντρα, ή μιας γυναίκας για μια γυναίκα, και όχι απαραίτητα ενός άντρα για έναν άντρα αποκλειστικά. Αλλά επειδή έχουμε δεχτεί την ομοφυλόφιλη ταυτότητα του Καβάφη, οποιαδήποτε ερωτική νύξη τη θεωρούμε εξ ορισμού ομοφυλόφιλη. Μπορούμε να πούμε αυτό που λέει η Γιουρσενάρ: «Καταφάσκει σε μια αισθησιακή ελευθερία χωρίς όρια».  

- Οπότε, δεν βλέπετε στη διάδοσή του τον παράγοντα της γκέι απελευθέρωσης σε διεθνές επίπεδο;

Δ.Δ.: Στο εξωτερικό υπάρχουν αυτές οι περίεργες και κάπως ανόητες διακρίσεις που κάνουν οι Αμερικανοί με τις gay lesbian studies. Η τεράστια διάδοσή του έγινε πολύ πριν αρχίσουν αυτές οι κατηγοριοποιήσεις. Αλλά και ο ίδιος άργησε να δημοσιεύσει τα αμιγώς ομοφυλόφιλα ποιήματά του. Ενώ γράφει κάποια από το 1903, μόνο όταν καταλαβαίνει ότι ελαττώνονται οι αντιστάσεις του κοινωνικού του περιβάλλοντος και η αποδοχή του από τους νεότερους, κυρίως στον ελλαδικό χώρο, είναι ευρύτερη αρχίζει να τα δημοσιεύει.    

- Ο δοκιμιογράφος Πίτερ Μπήαν λέει ότι στο ποίημά του «Η αρχή των» υπάρχει ταύτιση της ομοφυλοφιλίας με την ποίηση και την τέχνη…

Δ.Δ.: Γενικά, υπάρχει μια πονηριά στην κατασκευή του Καβάφη. Ο καθένας μπορεί να εισπράξει από τα ποιήματα αυτό που τον ενδιαφέρει και αυτό που θέλει.  

- Όταν τον «ανακαλύπτει» πρώτος ο Ε.Μ. Φόρστερ, είναι το φλέγμα και η ειρωνεία που ο Καβάφης διαθέτει ως αγγλοτραφής που κερδίζουν την αγγλοσαξονική διανόηση;

Δ.Δ.: Μπορεί. Αλλά ήταν χάρη στον συμφοιτητή του Φόρστερ στην Οξφόρδη Γιώργο Βαλασσόπουλο που τον μαθαίνει ο συγγραφέας, και τις δικές του μεταφράσεις συμπεριλαμβάνει στο Φάρος και Φαρίσκος και αργότερα στο περιοδικό «Criterion» του Τ.Σ. Έλιοτ. Ο πρώτος Ευρωπαίος καβαφιστής ήταν ένας Ολλανδός, ο Τζέραλντ Μπλάνκεν, που είχε σπουδάσει αρχαία ελληνικά και ήρθε στην Αθήνα όσο ζούσε ακόμα ο Καβάφης. Του έγραψε, και εκείνος του έστειλε ποιήματά του. Τα μετέφρασε στα ολλανδικά και τα δημοσίευσε στην πρώτη ευρωπαϊκή έκδοση σε πολύγραφο, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή, το 1934.

Μ.Σ.: Πριν από μερικά χρόνια γνωρίσαμε ένα γκέι ζευγάρι Ολλανδών, τους Χανς Γουόρεν και Μάριο Μόλεγκρααφ, που έκαναν ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στο περιοδικό τους «Maatstaf». 
Δ.Δ.: Ήταν καθοριστική η πρώτη εκείνη έκδοση του Μπλάνκεν. Όπως και στην Ιταλία του Φιλίππο Μαρία Ποντάνι.  

- Και στη Ρωσία υπήρχε η ελληνίστρια Σόνια Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου.

Δ.Δ.: Στη Ρωσία έγραψε δοκίμια και ο Μπρόνσκι γι’ αυτόν. Η μετάφραση που έκανε πραγματικό πάταγο στην Ευρώπη, όμως, ήταν το 1947, αμέσως μετά τον πόλεμο. Ήταν του διπλωμάτη Θεόδωρου Γρίβα, στα γαλλικά. Μια επιλογή ποιημάτων που έγινε αποδεκτή με 40-50 διθυραμβικές κριτικές. Ήταν και η συγκυρία μετά τα συντρίμμια που άφησε ο πόλεμος. Δεν υπάρχει αυτήν τη στιγμή χώρα και γλώσσα παγκοσμίως στην οποία να μην έχει μεταφραστεί κι εκδοθεί ο Καβάφης. Ακόμα και αν είναι απλώς μεμονωμένα ποιήματα σε ανθολογίες. Πριν από μερικά χρόνια το Κέντρο Απόδημου Ελληνισμού εξέδωσε μια πολυτελή έκδοση με μεταφράσεις σε 36 γλώσσες του ποιήματος «Η Πόλις». Για τρεις από αυτές χρειάστηκε να ανοίξω λεξικό, ήταν γλώσσες της Αφρικής.  

- Οι Έλληνες πότε τον αποδέχτηκαν ;

Δ.Δ.: Η γενιά του ’30 δυσκολεύτηκε να τον αποδεχτεί. Υπάρχει όλο το φάσμα. Ο Κάλας τον αποδέχεται, ο Σεφέρης με επιφυλάξεις, ο Θεοτοκάς τον απορρίπτει στην αρχή. Δεν μπορούσαν να αποδεχτούν τον μοντερνισμό του. Ήταν ανεπανάληπτος, μοναδικός, γι’ αυτό άλλωστε δεν μπορούσε να έχει και διαδόχους. Τον Καβάφη είτε τον μιμείσαι με τον τρόπο του και δεν είσαι εσύ, αλλά ούτε εκείνος, είτε τον παρωδείς. Δεν μπορούσε να δημιουργήσει Σχολή. Και ενώ έχουμε κι άλλους μεγάλους ποιητές, είναι όλοι παλιοί. Ο Καβάφης είναι πάντα μοντέρνος. Δεν ανήκει στο παρελθόν. Ανήκει πάντα στο παρόν. 

Ντάνιελ Μέντελσον: Ζούμε μια καβαφική στιγμή της Ιστορίας

Ο αμερικανός μεταφραστής όλων των ποιημάτων του Αλεξανδρινού στα αγγλικά μιλάει για τις προκλήσεις που συνάντησε στη μετάφραση, για την ομοφυλοφιλική διάσταση της ποίησης του Καβάφη αλλά και για τον επίκαιρο χαρακτήρα της

Λαμπρινή Κουζέλη (tovima.gr, 30-12-2012)

Νεκρολογία του Μιχάλη Ροδά για τον Κ. Π. Καβάφη στο «Ελεύθερον Βήμα» της 2ας Μαΐου 1933. (κλικ για μεγέθυνση)

Ενα καλοκαίρι στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο Αμερικανός Ντάνιελ Μέντελσον, τριτοετής φοιτητής κλασικών σπουδών στο Πρίνστον, ταξιδεύει ανά την Ελλάδα με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας, επισκέπτεται αρχαιολογικούς χώρους και συμμετέχει σε ανασκαφές. «Εκείνο το καλοκαίρι κατάλαβα ότι μισούσα την αρχαιολογία. Συνειδητοποίησα ότι δεν με ενδιέφεραν τα αντικείμενα, αλλά τα κείμενα» μας αποκάλυψε σε πρόσφατη τηλεφωνική συνομιλία μας.

Το ίδιο καλοκαίρι, στην Τρίπολη, αγόρασε μια συλλογή με ποιήματα του Καβάφη στα ελληνικά. Το 2009 ο 49χρονος πλέον Μέντελσον, γνωστός κλασικιστής και μελετητής του Ευριπίδη, διαπρεπής κριτικός του «New Yorker» και του «New York Review of Books», καθηγητής στο Πρίνστον και στο Bard College και βραβευμένος συγγραφέας, παραδίδει στο αγγλόφωνο κοινό μια πλήρη μετάφραση των ποιημάτων του Αλεξανδρινού: Αναγνωρισμένα, Κρυμμένα, Αποκηρυγμένα και - μεταφρασμένα για πρώτη φορά στα αγγλικά - Ατελή. Μια μετάφραση που πρόκειται να γράψει Iστορία, όπως η μετάφραση του Εντμουντ Κίλι πριν από 40 χρόνια.

Από το διαμέρισμά του στο Τσέλσι του Δυτικού Μανχάταν, ο Ντάνιελ Μέντελσον μας μίλησε, στα ελληνικά και στα αγγλικά, για τον Καβάφη που μετέφρασε, για τον Καβάφη της Ιστορίας και για τον Καβάφη της εποχής μας.

Πότε πρωτοδιαβάσατε ποιήματα του Καβάφη;

«Είχα διαβάσει κάποια ποιήματά του στα αγγλικά, αλλά η καθοριστική γνωριμία μου με την ποίησή του έγινε ένα καλοκαίρι στην Ελλάδα. Σπούδαζα τότε κλασική φιλολογία και σε ένα ταξίδι με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας στην Τρίπολη αγόρασα μια συλλογή ποιημάτων του Καβάφη στα ελληνικά. Αρχισα να διαβάζω τα ποιήματα και να τα αποστηθίζω. Με γοήτευε η μουσικότητά τους. Γνώριζα τότε αρχαία ελληνικά, αλλά όχι νέα ελληνικά, οπότε είχα τον ήχο της ποίησης του Καβάφη στο κεφάλι μου προτού κατακτήσω το νόημά της. Οταν επέστρεψα στην Αμερική, ξεκίνησα συστηματικά μαθήματα νέων ελληνικών».

Είχατε ήδη πάρει την απόφαση να μεταφράσετε τον Καβάφη;

«Η μετάφραση προέκυψε τυχαία, όπως όλα στη ζωή. Αφορμή ήταν μια έκθεση φωτογραφίας εμπνευσμένη από την ποίηση του Καβάφη. Ο καλλιτέχνης ήθελε μια νέα μετάφραση 20 ποιημάτων για να συνοδεύουν τις φωτογραφίες του. Ενας από τους επισκέπτες της έκθεσης, επιμελητής στις εκδόσεις Knopf, μου πρότεινε να μεταφράσω και τα υπόλοιπα ποιήματα. Συμφώνησα με τον ενθουσιασμό που έχει κανείς όταν καταπιάνεται με κάτι νέο που το βρίσκει ενδιαφέρον. Υπέγραψα συμβόλαιο με την Knopf το 1997. Δεν γνώριζα τότε ότι ο Καβάφης θα με απασχολούσε για τα επόμενα δώδεκα χρόνια».

Δεν είστε ο πρώτος που μεταφράζει Καβάφη στα αγγλικά. Τι προκλήσεις έθετε για εσάς αυτή η διαδικασία;

«Ο Εντμουντ Κίλι, του οποίου τη μετάφραση διάβασε η δική μου γενιά, κατάφερε θαυμάσια να μεταφέρει στα αγγλικά την πεζολογική απλότητα της καβαφικής ποίησης. Στη δική μου μετάφραση επιχείρησα κατ' αρχάς να αναδείξω τον ρυθμό, το μέτρο, την ομοιοκαταληξία, τη μουσικότητα που υπάρχει πίσω από την αστόλιστη γλώσσα του Καβάφη. Αυτή τη μετάφραση περιέβαλα με εξαντλητικές σημειώσεις και αναλυτική εισαγωγή, ώστε το αμερικανικό και το αγγλόφωνο κοινό να μπορέσει να προσεγγίσει έναν ποιητή ο οποίος, όπως λέει ο ίδιος, είναι ένας ποιητής ιστορικός. Στις ΗΠΑ δεν γνωρίζουμε καλά-καλά τη δική μας Ιστορία, πόσω μάλλον την Ιστορία στην οποία αναφέρεται ο Καβάφης. Υπάρχει βέβαια πάντοτε και το θέμα της ομοφυλοφιλίας του Καβάφη, την οποία ο ίδιος αποδέχεται φυσικά και δεν τη δραματοποιεί. Προσπάθησα λοιπόν να την αποδώσω με εξίσου φυσικό τρόπο. Γιαν να δώσω ένα παράδειγμα: Ορισμένες φορές, όταν ο Καβάφης λέει "ηδονή", ο Κίλι μεταφράζει "sensual pleasure", μια ελαφρώς κλινική απόδοση που θέτει τον αναγνώστη σε κάποια απόσταση, υποδεικνύει ότι πρόκειται για κάτι ιδιαίτερο. Επιδίωξα να μειώσω αυτή την απόσταση. Το μεταφράζω pleasure. Αν η ομοφυλοφιλία του ήταν για τον Καβάφη κάτι φυσικό, θα πρέπει να είναι κάτι φυσικό και στη μετάφραση».

Ο καθηγητής Πίτερ Μπίεν έχει υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει ένας ξεχωριστός ομοφυλοφιλικός τρόπος για να μεταφραστεί η καβαφική ποίηση. Συμφωνείτε;

«Μολονότι είμαι ομοφυλόφιλος, συμφωνώ απολύτως. Ο Καβάφης είναι ένας γκέι ποιητής, αυτό είναι προφανές στα ηδονικά ποιήματά του, αλλά την ίδια στιγμή έχεις την αίσθηση ότι όσα λέει αφορούν τον καθένα. Από την άλλη, ως ομοφυλόφιλος, πιθανόν να κατανοώ, υποσυνείδητα, κάποια πράγματα και αυτό να μου δίνει περισσότερες μεταφραστικές επιλογές. Λόγου χάριν, το "έφηβος" του Καβάφη, μια λέξη με βαρύνουσα σημασία, θα μπορούσε να αποδοθεί με το "youth", που είναι κάπως αφύσικο στα αγγλικά. Το "young man", πάλι, είναι περίπλοκο. Τι θα έλεγε ένας γκέι άνδρας για έναν άνδρα που βρίσκει ελκυστικό; Θα έλεγε "he's a handsome boy", έτσι σκέφτηκα και απέδωσα το καβαφικό "έφηβος" με το αγγλικό "boy". Συμφωνώ όμως με τον Πίτερ Μπίεν ότι δεν μπορείς να περιορίσεις την ποίηση του Καβάφη σε ένα ειδικό κοινό. Αλλωστε, αν η ποίησή του δεν είναι για όλους, ποιος ο λόγος να ασχοληθείς μαζί της;».

Τα τελευταία χρόνια η αγγλοσαξονική κριτική τοποθετεί την ομοφυλοφιλία του Καβάφη στο επίκεντρο των καβαφικών σπουδών. Συμμερίζεστε την κεντρική θέση της στην ερμηνεία της ποίησής του;

«Εκτιμώ ότι πρέπει να δούμε τον Καβάφη πέρα από το ζήτημα της σεξουαλικότητας. Εκείνο που τον ενδιαφέρει, πιστεύω, είναι η σχέση μας με τον χρόνο. Ακόμη και όταν μιλάει για την επιθυμία, πρόκειται για την ανάμνηση μιας επιθυμίας. Υπάρχει στην Αμερική η τάση να διακρίνεται ο Καβάφης σε δύο ποιητές: στον ιστορικό και στον ομοφυλόφιλο. Τρομερό λάθος, κατά την άποψή μου, διότι αυτό για το οποίο πραγματικά μιλάει ο Καβάφης είναι η σχέση μας με το παρελθόν, το ιστορικό παρελθόν, το οποίο είναι επίσης το παρελθόν της επιθυμίας μας. Γράφει για το πώς αυτό που είσαι τώρα έχει δρομολογηθεί από αποφάσεις που πήρες στο παρελθόν, είτε είσαι ένα άτομο μεμονωμένο είτε είσαι μια χώρα. Αυτή είναι η ενοποιητική δύναμη του Καβάφη. Δεν αρνούμαι τη σημασία της ομοφυλοφιλικής επιθυμίας στην ποίησή του, όμως ο Καβάφης δεν γράφει γκέι λογοτεχνία. Αν εστιάσουμε αποκλειστικά στην ομοφυλοφιλία του, περιθωριοποιούμε την υπόλοιπη ποίησή του. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε τον Καβάφη με μια θεωρία που να συνυπολογίζει τα πάντα».

Μεγάλο μέρος από τη γοητεία της καβαφικής ποίησης βρίσκεται στο ότι αποτελεί μια φωνή του περιθωρίου, της περιφέρειας του ελληνικού κόσμου, μια φωνή της κλειστής κάμαρας. Στις ημέρες μας, που το Διαδίκτυο έχει καταργήσει τις αποστάσεις μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, που η κλειστή κάμαρα δεν είναι μοναχική, ατονεί η σαγήνη του Καβάφη;

«Το ότι ο Καβάφης τοποθετεί τον εαυτό του στο περιθώριο αποτελεί, θεωρώ, ένα είδος μεταφοράς για τον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουμε όλοι στον κόσμο, για το πόσο ξένοι αισθανόμαστε κάποια στιγμή με το περιβάλλον μας όλοι μας, ακόμη περισσότερο σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που όλοι τείνουν να μοιράζονται και να κοινοποιούν τα πάντα, που όλοι θέλουν να βρίσκονται στο επίκεντρο. Μια μεταφορά η οποία λειτουργεί ως εξαιρετικά ενδιαφέρουσα υπόμνηση ειδικά στις μέρες μας, γιατί κάποια στιγμή θα κλείσεις τον υπολογιστή και το κινητό σου και θα μείνεις μόνος, και τότε είναι που χρειάζεσαι τον Καβάφη, για να σου περιγράψει πώς είναι να βρίσκεσαι στην άκρη, παράμερα. Διότι όλοι βρισκόμαστε εκτός κέντρου, όλοι είμαστε μόνοι σε κάποιο επίπεδο, είτε το παραδεχόμαστε είτε όχι. Νομίζω ότι η προσωπικότητα και η φωνή του μονήρους Καβάφη εξακολουθεί να ελκύει αναγνώστες ακριβώς επειδή ήταν ένας άνθρωπος μόνος, όπως είμαστε όλοι, ένας ασήμαντος δημόσιος υπάλληλος σε μια Αλεξάνδρεια με σπουδαίο παρελθόν αλλά χωρίς παρόν, ο οποίος έζησε την ίδια εποχή με τον Εζρα Πάουντ και τη Βιρτζίνια Γουλφ, και, χωρίς να συνδεθεί με κανέναν από τους μεγάλους μοντερνιστές του ευρωπαϊκού πολιτισμού, κατάφερε να αφήσει σημαντικό μοντέρνο ποιητικό έργο».

Επισημάνατε νωρίτερα ότι το σύγχρονο κοινό έχει άγνοια της Ιστορίας. Αν προσθέσουμε και το γεγονός ότι τα πρόσωπα και οι περίοδοι που ενδιαφέρουν τον Καβάφη βρίσκονται συνήθως στο περιθώριο της επίσημης Ιστορίας, πόσο συναφής με την εποχή μας είναι ο ιστορικός Καβάφης;

«Ο Καβάφης αναγνωρίζει τις ειρωνείες της Ιστορίας και ιδιαίτερα τις ειρωνείες της αυτοκρατορίας, πράγματα σημαντικά στον 21ο αιώνα όσο ποτέ πριν. Ζούμε σήμερα μια καβαφική στιγμή της Ιστορίας: παλιές αυτοκρατορίες καταλύονται και νέες αναδύονται: η Ρωσία, η Κίνα. Κάθε φορά που ανοίγω μια εφημερίδα και διαβάζω για την κρίση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, για το πόσο εύθραυστος είναι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, σκέφτομαι τον Καβάφη. Ακριβώς αυτά τα θέματα ενδιέφεραν τον Αλεξανδρινό: οι πολιτισμοί που γεννιούνται και χάνονται. Τα ιστορικά ποιήματά του μιλούν για την ακμή και την παρακμή των πολιτισμών, καταστάσεις πραγματικές που συμβαίνουν πάντοτε, γι' αυτό και η ποίηση του Καβάφη αναφέρεται σε κάθε εποχή».

Ετοιμάζοντας αυτό το αφιέρωμα, διαπιστώσαμε ότι σπανίζουν πλέον εκτός Ελλάδας οι μελετητές που ασχολούνται συστηματικά με το έργο του Καβάφη. Συμμερίζεστε αυτή τη διαπίστωση και, αν ναι, ποια ερμηνεία δίνετε;

«Ισχύει αυτό. Η αγγλόφωνη πανεπιστημιακή κριτική για τον Καβάφη φαίνεται ανεξήγητα περιορισμένη, αν τη συγκρίνουμε με τη βιβλιογραφία για άλλους σημαντικούς ευρωπαίους ποιητές της εποχής του, τον Λεοπάρντι για παράδειγμα. Αυτό οφείλεται στη γλώσσα. Αν ο Καβάφης είχε γράψει στα γαλλικά, η εξέλιξή του στην Αμερική θα ήταν διαφορετική. Εγραψε όμως στα ελληνικά, μια γλώσσα που στις ΗΠΑ κατέχουν μόνο όσοι έχουν ελληνική καταγωγή ή ορισμένοι που έχουν ερωτευθεί την Ελλάδα, όπως εγώ. Πράγματι, διεθνώς ο Καβάφης δεν έχει σχολιαστεί όσο θα έπρεπε, γεγονός που έχει και τις θετικές πλευρές του: ο μελετητής που θα καταπιαστεί μαζί του δεν έχει να αναμετρηθεί με βιβλιογραφία αιώνων και υπάρχουν πολλά θέματα ανοιχτά προς διερεύνηση».

Ποιες περιοχές της καβαφικής γραφής διαπιστώσατε μεταφράζοντας ότι παραμένουν ανεξερεύνητες;

«Ο Καβάφης και η φωτογραφία είναι ένα θέμα που αξίζει να μελετηθεί. Η στάση του σώματος στον Καβάφη ένα άλλο: πάντοτε τον απασχολεί στα ποιήματά του το πώς στέκονται τα πρόσωπα και πού, πώς κοιτάζουν. Για τον Αυτοκράτορα Κατακουζηνό - ο οποίος αναφέρεται και στα ποιήματα του Κανόνα και στα Ατελή - μπορεί να γραφεί ολόκληρη διατριβή. Οπως επίσης για τον Καβάφη και το ύστερο Βυζάντιο. Το ίδιο και για τις σχέσεις του Καβάφη με την αγγλική και τη γαλλική ποίηση».

Ας κλείσουμε τη συνέντευξή μας με τον «δικό σας» Καβάφη. Τι κρατάτε από τους στίχους του ως δίδαγμα ζωής και ποιο ποίημά του ξεχωρίζετε;

«"Δώσε προσοχή στο παρελθόν": αυτό είναι το δίδαγμα ζωής. Από τα ποιήματά του είναι δύσκολο να επιλέξω, εκείνο όμως που μου φέρνει πάντοτε δάκρυα στα μάτια είναι το "Απ' τες εννιά". Πάντοτε, όσες φορές κι αν το έχω διαβάσει... "Δώδεκα και μισή. Γρήγορα πέρασεν η ώρα / απ' τες εννιά που άναψα την λάμπα... Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα. / Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια"».