Jorge Martínez García Ο Καβάφης στο φως και στη σκιά
Aισθάνομαι μια ιδιαίτερη συγκίνηση να μιλήσω για τον Καβάφη γιατί ο Καβάφης στάθηκε για μένα κάτι το πολύ πολύτιμο. Έριξε φως σε πάρα πολλά πράγματα της ζωής μου, ένα φως πολύ δυνατό γιατί δεν έμπαινε από παράθυρα αλλά από χαραμάδες, ένα φως που μόνο με ήλιο μπορώ να το παρομοιάσω. Τα ποιήματα του Καβάφη είναι ένα από τα τρία βιβλία που τους έχω δώσει μόνιμα μια ξεχωριστή θέση στη βιβλιοθήκη μου. Μόνο στο διάστημα της Κατοχής έμεινα χωρίς τα ποιήματα του Καβάφη, γιατί τότε αναγκάστηκα να πουλήσω όλα μου τα βιβλία, αλλά σχεδόν αμέσως μετά αγόρασα μια καινούρια έκδοση. Τα τρία βιβλία που έχω σε ξεχωριστή θέση, γιατί κάθε φορά που τα ξαναδιαβάζω έχουν μια μαγεία για μένα έστω κι' αν τα ξέρω καλά (επειδή νομίζω πως είναι τόσο μεγάλα που δε χανουνε ποτέ τη δύναμή τους), είναι τα «Ταξίδια» του Κόντογλου, ένα βιβλίο με εικόνες του Θεόφιλου και τα ποιήματα του Καβάφη. Χρειάζεται να προσθέσω πως και ο Κόντογλου επίσης μ' έχει επηρεάσει πάρα πολύ, ιδιαίτερα τα πρώτα μου χρόνια στην Αθήνα.
Είναι πολλά τα ποιήματα του Καβάφη που αισθάνομαι να μ' έχουν επηρεάσει στην ζωή μου, εκείνα όμως που ξανά και ξανά γυρίζουν μέσα μου, είναι το «Che fece… il gran rifiuto» που το είχα πάντα σαν κάτι γραμμένο μπροστά στα μάτια μου που έπρεπε να το ακολουθήσω, είναι «Τα άλογα του Αχιλλέως» (γιατί μιλά γι' αυτά τα μόνα ευγενικά ζώα έτσι όπως κι' εγώ αγάπησα τα ζώα στην ζωή μου), είναι «Τα παράθυρα» που όταν τ' ανοίξει κανείς δεν ξέρει τι καινούρια πράγματα θ' αντικρύσει, είναι το «Όσο μπορείς» που κι' αυτό στάθηκε κάτι σαν έμβλημά μου, μπορεί να μην θυμάμαι πια τόσο καλά τους στίχους, αλλά το περιεχόμενο τους διαρκώς το σκέφτομαι και βαραίνει μέσα μου. Και χαίρομαι που κάθε χρόνο στις εισαγωγικές εξετάσεις της δραματικής μας σχολής κάποιος υποψήφιος σπουδαστής θ' απαγγείλει Καβάφη, (θυμάμαι κάποια κοπέλλα που έπαιξε για λίγο στο θέατρο, γιατί αυτοκτόνησε μετά, κι' είχε απαγγείλει πολύ ωραία στις εισαγωγικές την «Πόλι»).
Σε ιδιαίτερη θέση, λοιπόν, μαζί με τα άλλα δύο βιβλία και τα ποιήματα του Καβάφη, ιδιαίτερα τώρα που ηλικιωμένος και με δυσκολίες στο διάβασμα, θέλω να τα αισθάνομαι κοντά μου, να τ' αγγίζω κι' όπως ξέρω καλά το περιεχόμενό τους είναι σα να τα διαβάζω κιόλας. Δε μπορώ να εξηγήσω αλλοιώς τη μεγάλη αγάπη καί την προσήλωσή μου στα βιβλία αυτά παρά με το γεγονός ότι μου αποκαλύπτουνε πάντα το βαθύτερο νόημα της ζωής. Όπως είπα και στην αρχή, ο Καβάφης μπορεί να μην είναι το άπλετο φως, το φως που μπαίνει απ' τ' ανοιχτό παράθυρο, αλλά ακριβώς επειδή μπαίνει από μια χαραμάδα, για μένα είναι πολύ πιο δυνατό, φωτίζει τα πράγματα με τρόπο που δεν τα εξαφανίζει αλλά τα επιτρέπει με τη σειρά τους να φωτίζουν κι' αυτά άλλα πράγματα. Κι' αυτή ακριβώς είναι η μαγεία του, το παιχνίδι των φωτοσκιάσεων όπως ακριβώς αισθάνεται κανείς να συμβαίνει στη ζωή, εκεί που πάει να σκεφτεί κάτι βυθίζεται αυτό ξανά στη σιωπή. Τώρα όπως τα χρόνια περνάνε και όλα γυρνάνε μέσα μου, γεγονότα, μορφές, εμπειρίες, δύσκολα νομίζω πως περνά μέρα δίχως να συλλογιστώ τον Καβάφη.
Τον Καβάφη δεν τον γνώρισα προσωπικά, αν και ζούσε τότε που πρωτοδιάβασα τα ποιήματά του. Θα ήμουν εικοσιένα ή εικοσιδύο χρονών και διάβαζα πολύ Προυστ. Δεν είχα διαγνωσει το μέγεθος που θα έπαιρνε κάποτε, ήξερα όμως πως ήταν ένα μεγάλο ανάστημα. Δε νομίζω πως υπάρχει ένα του ποίημα ή ένας του στίχος έστω που να μ' αφήνει αδιάφορο. Ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι ηθικά και αισθητικά στάθηκε ένας επαναστάτης, άλλαξε την οπτική μας για τον κόσμο και τα πράγματα. Δε νομίζω πως υπήρξαν ποιητές που τον ακολούθησαν έπειτα, δε βλέπω καμιά συγγένεια με τους μεταγενέστερούς του. Ίσως να υπάρχει στον Καβάφη και σε κατοπινούς του ποιητές μια αγάπη για τα πράγματα, για τα αντικείμενα και λίγο-πολύ να τους έχει επηρεάσει όλους, αλλά στάθηκε μοναδικός γιατί έχει ένα όραμα που έλειψε από όσους τον μιμήθηκαν. Έτσι αυτό που συχνά λένε για τον Καβάφη, ότι είναι καταραμένος ποιητής δεν το καταλαβαίνω, γιατί είναι Ποιητής και δεν του χρειάζεται καμιά άλλη ετικέττα. Τα ποιήματά του είναι και για τους νέους, αλλά και για τους γέρους για να βλέπουν σωστά αυτά που έχουν ζήσει. Μ' αρέσει πολύ και ο Ελύτης και ο Σεφέρης, αλλά κανείς δεν μου άνοιξε τους ορίζοντες που μου άνοιξε ο Καβάφης, με τέτοια μάλιστα ευαισθησία. Αναλογιστείτε τους στίχους του με τον καθρέφτη που πιάνει μέσα του ένα όραμα, μια ζωγραφιά και την κρατάει για πάντα. Αυτά όλα είναι ευαισθησίες που για μένα είναι πολύ σημαντικές και πολύ-πολύ θα ‘λεγα οικείες, οικείες ίσως να μην είναι η κατάλληλη λέξη, είναι πράγματα που μ' άγγίζουνε τρομαχτικά και γι' αυτό θα ήθελα να τα έχω πει εγώ. Ξεκινά από πράγματα που φαίνονται ασήμαντα, αλλά επειδή έχει ένα όραμα αποκτούν καθολικότητα. Είναι το κλίμα που δημιουργεί που είναι ωραίο, δεν είναι το ηθικό περιεχόμενο, ακόμη και στα ερωτικά του ποιήματα μόνο σαν κλίμα όταν τα δει κανείς μπορεί να τα εννοήσει και να τα χαρεί. Π.χ. όταν μιλά για ένα κρεβάτι που σ' αυτό ήταν ξαπλωμένοι μ' έναν νέο κι' έπειτα ήταν να χωρίσουν για μια εβδομάδα και η εβδομάδα αυτή έγινε παντοτινή, είναι κάπου αλλού που το πάει το πράγμα, είναι κάτι πιο καθολικό όλο μαζί το θέμα, δεν είναι θέμα απλά ερωτικό. Το κάνει από ειδικό, θέμα καθολικό, για όλους τους ανθρώπους, γιατί τα στοιχεία που μ' αυτά το πλάθει τα έχει βιώσει. Ακόμη το πολύ γνωστό ποίημά του για κείνον που πέθανε και τον πήρε πίσω του η θρησκεία, τον Μύρη, μπορεί να φαίνεται πως έχει κάτι το ειδικό, αλλά έχει και μια καθολικότητα που ξεπερνά το κάθε ρεαλιστικό ή περιορισμένο όριο, το περιστασιακό, δεν είναι περιστασιακά τα ποιήματά του ή για κάτι μόνο συγκεκριμένο. Μέσα από τα συγκεκριμένα βιώματα τα δικά του, που βέβαια για να είναι γνήσια χρειάζεται να είναι συγκεκριμένα, ξεπετάχτηκε, δημιούργησε κάτι μεγάλο και καθολικό. Έσκαψε δηλαδή μέσα στον εαυτό του και μεταχειρίστηκε δικές του πέτρες, αλλά το δημιούργημά του αγγίζει όλους ακριβώς γιατί είναι προσωπικό. Για να είσαι γνήσιος, πρέπει να βγαίνουν από σένα τα πράγματα, να ψάξεις μέσα σου να τα βρεις από δικές σου ευαισθησίες και όταν είναι βαθύ και σωστό το σκάψιμο αυτό και βρεις πράγματα δικά σου, αυτά τα δικά σου στις ρίζες αποτελούν ρίζες κοινές για όλους τους ανθρώπους και μάλιστα ρίζες κοινές για αντίθετα πράγματα. Συλλογιστείτε πάλι αυτό το ποίημα με τον καθρέφτη. Τό έγραψε για ένα νέο, ήταν κάτι δικό του, αυτός το είδε με δικά του μάτια, αλλά είναι κάτι που μεταφέρεται παντού, μπορεί να είναι νέος, νέα, παιδί, αντικείμενο, είναι τρομαχτικά δυνατή αυτή η εικόνα, ένας καθρέφτης που μπορεί να πιάνει και να κρατά πράγματα. Εγώ φαντάζομαι πάντα έναν καθρέφτη σε μια σκάλα που κάποιος νέος καθρεφτίστηκε ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας, δεν θυμάμαι τώρα αν είναι έτσι στο ποίημα.
ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΝ
Aισθάνομαι μια ιδιαίτερη συγκίνηση να μιλήσω για τον Καβάφη γιατί ο Καβάφης στάθηκε για μένα κάτι το πολύ πολύτιμο. Έριξε φως σε πάρα πολλά πράγματα της ζωής μου, ένα φως πολύ δυνατό γιατί δεν έμπαινε από παράθυρα αλλά από χαραμάδες, ένα φως που μόνο με ήλιο μπορώ να το παρομοιάσω. Τα ποιήματα του Καβάφη είναι ένα από τα τρία βιβλία που τους έχω δώσει μόνιμα μια ξεχωριστή θέση στη βιβλιοθήκη μου. Μόνο στο διάστημα της Κατοχής έμεινα χωρίς τα ποιήματα του Καβάφη, γιατί τότε αναγκάστηκα να πουλήσω όλα μου τα βιβλία, αλλά σχεδόν αμέσως μετά αγόρασα μια καινούρια έκδοση. Τα τρία βιβλία που έχω σε ξεχωριστή θέση, γιατί κάθε φορά που τα ξαναδιαβάζω έχουν μια μαγεία για μένα έστω κι' αν τα ξέρω καλά (επειδή νομίζω πως είναι τόσο μεγάλα που δε χανουνε ποτέ τη δύναμή τους), είναι τα «Ταξίδια» του Κόντογλου, ένα βιβλίο με εικόνες του Θεόφιλου και τα ποιήματα του Καβάφη. Χρειάζεται να προσθέσω πως και ο Κόντογλου επίσης μ' έχει επηρεάσει πάρα πολύ, ιδιαίτερα τα πρώτα μου χρόνια στην Αθήνα.
Είναι πολλά τα ποιήματα του Καβάφη που αισθάνομαι να μ' έχουν επηρεάσει στην ζωή μου, εκείνα όμως που ξανά και ξανά γυρίζουν μέσα μου, είναι το «Che fece… il gran rifiuto» που το είχα πάντα σαν κάτι γραμμένο μπροστά στα μάτια μου που έπρεπε να το ακολουθήσω, είναι «Τα άλογα του Αχιλλέως» (γιατί μιλά γι' αυτά τα μόνα ευγενικά ζώα έτσι όπως κι' εγώ αγάπησα τα ζώα στην ζωή μου), είναι «Τα παράθυρα» που όταν τ' ανοίξει κανείς δεν ξέρει τι καινούρια πράγματα θ' αντικρύσει, είναι το «Όσο μπορείς» που κι' αυτό στάθηκε κάτι σαν έμβλημά μου, μπορεί να μην θυμάμαι πια τόσο καλά τους στίχους, αλλά το περιεχόμενο τους διαρκώς το σκέφτομαι και βαραίνει μέσα μου. Και χαίρομαι που κάθε χρόνο στις εισαγωγικές εξετάσεις της δραματικής μας σχολής κάποιος υποψήφιος σπουδαστής θ' απαγγείλει Καβάφη, (θυμάμαι κάποια κοπέλλα που έπαιξε για λίγο στο θέατρο, γιατί αυτοκτόνησε μετά, κι' είχε απαγγείλει πολύ ωραία στις εισαγωγικές την «Πόλι»).
Σε ιδιαίτερη θέση, λοιπόν, μαζί με τα άλλα δύο βιβλία και τα ποιήματα του Καβάφη, ιδιαίτερα τώρα που ηλικιωμένος και με δυσκολίες στο διάβασμα, θέλω να τα αισθάνομαι κοντά μου, να τ' αγγίζω κι' όπως ξέρω καλά το περιεχόμενό τους είναι σα να τα διαβάζω κιόλας. Δε μπορώ να εξηγήσω αλλοιώς τη μεγάλη αγάπη καί την προσήλωσή μου στα βιβλία αυτά παρά με το γεγονός ότι μου αποκαλύπτουνε πάντα το βαθύτερο νόημα της ζωής. Όπως είπα και στην αρχή, ο Καβάφης μπορεί να μην είναι το άπλετο φως, το φως που μπαίνει απ' τ' ανοιχτό παράθυρο, αλλά ακριβώς επειδή μπαίνει από μια χαραμάδα, για μένα είναι πολύ πιο δυνατό, φωτίζει τα πράγματα με τρόπο που δεν τα εξαφανίζει αλλά τα επιτρέπει με τη σειρά τους να φωτίζουν κι' αυτά άλλα πράγματα. Κι' αυτή ακριβώς είναι η μαγεία του, το παιχνίδι των φωτοσκιάσεων όπως ακριβώς αισθάνεται κανείς να συμβαίνει στη ζωή, εκεί που πάει να σκεφτεί κάτι βυθίζεται αυτό ξανά στη σιωπή. Τώρα όπως τα χρόνια περνάνε και όλα γυρνάνε μέσα μου, γεγονότα, μορφές, εμπειρίες, δύσκολα νομίζω πως περνά μέρα δίχως να συλλογιστώ τον Καβάφη.
Τον Καβάφη δεν τον γνώρισα προσωπικά, αν και ζούσε τότε που πρωτοδιάβασα τα ποιήματά του. Θα ήμουν εικοσιένα ή εικοσιδύο χρονών και διάβαζα πολύ Προυστ. Δεν είχα διαγνωσει το μέγεθος που θα έπαιρνε κάποτε, ήξερα όμως πως ήταν ένα μεγάλο ανάστημα. Δε νομίζω πως υπάρχει ένα του ποίημα ή ένας του στίχος έστω που να μ' αφήνει αδιάφορο. Ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι ηθικά και αισθητικά στάθηκε ένας επαναστάτης, άλλαξε την οπτική μας για τον κόσμο και τα πράγματα. Δε νομίζω πως υπήρξαν ποιητές που τον ακολούθησαν έπειτα, δε βλέπω καμιά συγγένεια με τους μεταγενέστερούς του. Ίσως να υπάρχει στον Καβάφη και σε κατοπινούς του ποιητές μια αγάπη για τα πράγματα, για τα αντικείμενα και λίγο-πολύ να τους έχει επηρεάσει όλους, αλλά στάθηκε μοναδικός γιατί έχει ένα όραμα που έλειψε από όσους τον μιμήθηκαν. Έτσι αυτό που συχνά λένε για τον Καβάφη, ότι είναι καταραμένος ποιητής δεν το καταλαβαίνω, γιατί είναι Ποιητής και δεν του χρειάζεται καμιά άλλη ετικέττα. Τα ποιήματά του είναι και για τους νέους, αλλά και για τους γέρους για να βλέπουν σωστά αυτά που έχουν ζήσει. Μ' αρέσει πολύ και ο Ελύτης και ο Σεφέρης, αλλά κανείς δεν μου άνοιξε τους ορίζοντες που μου άνοιξε ο Καβάφης, με τέτοια μάλιστα ευαισθησία. Αναλογιστείτε τους στίχους του με τον καθρέφτη που πιάνει μέσα του ένα όραμα, μια ζωγραφιά και την κρατάει για πάντα. Αυτά όλα είναι ευαισθησίες που για μένα είναι πολύ σημαντικές και πολύ-πολύ θα ‘λεγα οικείες, οικείες ίσως να μην είναι η κατάλληλη λέξη, είναι πράγματα που μ' άγγίζουνε τρομαχτικά και γι' αυτό θα ήθελα να τα έχω πει εγώ. Ξεκινά από πράγματα που φαίνονται ασήμαντα, αλλά επειδή έχει ένα όραμα αποκτούν καθολικότητα. Είναι το κλίμα που δημιουργεί που είναι ωραίο, δεν είναι το ηθικό περιεχόμενο, ακόμη και στα ερωτικά του ποιήματα μόνο σαν κλίμα όταν τα δει κανείς μπορεί να τα εννοήσει και να τα χαρεί. Π.χ. όταν μιλά για ένα κρεβάτι που σ' αυτό ήταν ξαπλωμένοι μ' έναν νέο κι' έπειτα ήταν να χωρίσουν για μια εβδομάδα και η εβδομάδα αυτή έγινε παντοτινή, είναι κάπου αλλού που το πάει το πράγμα, είναι κάτι πιο καθολικό όλο μαζί το θέμα, δεν είναι θέμα απλά ερωτικό. Το κάνει από ειδικό, θέμα καθολικό, για όλους τους ανθρώπους, γιατί τα στοιχεία που μ' αυτά το πλάθει τα έχει βιώσει. Ακόμη το πολύ γνωστό ποίημά του για κείνον που πέθανε και τον πήρε πίσω του η θρησκεία, τον Μύρη, μπορεί να φαίνεται πως έχει κάτι το ειδικό, αλλά έχει και μια καθολικότητα που ξεπερνά το κάθε ρεαλιστικό ή περιορισμένο όριο, το περιστασιακό, δεν είναι περιστασιακά τα ποιήματά του ή για κάτι μόνο συγκεκριμένο. Μέσα από τα συγκεκριμένα βιώματα τα δικά του, που βέβαια για να είναι γνήσια χρειάζεται να είναι συγκεκριμένα, ξεπετάχτηκε, δημιούργησε κάτι μεγάλο και καθολικό. Έσκαψε δηλαδή μέσα στον εαυτό του και μεταχειρίστηκε δικές του πέτρες, αλλά το δημιούργημά του αγγίζει όλους ακριβώς γιατί είναι προσωπικό. Για να είσαι γνήσιος, πρέπει να βγαίνουν από σένα τα πράγματα, να ψάξεις μέσα σου να τα βρεις από δικές σου ευαισθησίες και όταν είναι βαθύ και σωστό το σκάψιμο αυτό και βρεις πράγματα δικά σου, αυτά τα δικά σου στις ρίζες αποτελούν ρίζες κοινές για όλους τους ανθρώπους και μάλιστα ρίζες κοινές για αντίθετα πράγματα. Συλλογιστείτε πάλι αυτό το ποίημα με τον καθρέφτη. Τό έγραψε για ένα νέο, ήταν κάτι δικό του, αυτός το είδε με δικά του μάτια, αλλά είναι κάτι που μεταφέρεται παντού, μπορεί να είναι νέος, νέα, παιδί, αντικείμενο, είναι τρομαχτικά δυνατή αυτή η εικόνα, ένας καθρέφτης που μπορεί να πιάνει και να κρατά πράγματα. Εγώ φαντάζομαι πάντα έναν καθρέφτη σε μια σκάλα που κάποιος νέος καθρεφτίστηκε ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας, δεν θυμάμαι τώρα αν είναι έτσι στο ποίημα.
ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΝ
-από τη Λέξη, τχ.23 - Μάρτιος ’83-
(αφιερωματικό τεύχος στον Κ.Π. Καβάφη)
(αφιερωματικό τεύχος στον Κ.Π. Καβάφη)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου