.

Τα Απαντα του Κωνσταντίνου Καβάφη στα ρώσικα
Του Αχιλλεα Πατσουκα (Καθημερινή, 5/2/2009)
Την ευκαιρία να γνωρίσει και να ταξιδέψει σε έναν άλλον κόσμο, σε αυτόν του Κωνσταντίνου Καβάφη, έχει εδώ και δύο περίπου εβδομάδες το ρωσικό αναγνωστικό κοινό. Το «εισιτήριο» για τη μεταφορά στο έργο του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή προσφέρει η εξαιρετικής αισθητικής έκδοση του βιβλίου «Κωνσταντίνος Καβάφης. Απαντα τα ποιητικά», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «OGI».
Στις 500 σελίδες του βιβλίου οι αναγνώστες θα έχουν τη χαρά να διαβάσουν το σύνολο των ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη. Η πραγματοποίηση της έκδοσης αυτής δεν θα λάμβανε σάρκα και οστά, αν ένας άνθρωπος δεν αφιέρωνε σχεδόν όλη τη ζωή του για την υλοποίηση αυτού του έργου.
Ο λόγος για την κ. Σόνια Ιλίνσκαγια, η οποία πέραν του ότι επιμελήθηκε την έκδοση και μετέφρασε μεγάλο μέρος των ποιημάτων, είναι αυτή που «γνώρισε» πριν από πολλά χρόνια τον Καβάφη στο ρωσικό κοινό. Η αρχή έγινε από την ίδια το 1967 μέσα από το λογοτεχνικό περιοδικό «Ξένη Λογοτεχνία», ενώ ακολούθησαν το 1984 η κυκλοφορία της ανθολογίας «Κ. Π. Καβάφης. Ποιήματα» και το 2000 ο τόμος «Ρωσική Καβαφειάδα». Το έργο μάλιστα της Σόνια Ιλίνσκαγια γύρω από το έργο του Καβάφη μαγνήτισε την προσοχή του Ρώσου νομπελίστα ποιητή Ιωσήφ Μπρόντσκι, με αποτέλεσμα να της ζητήσει στο τέλος να μεταφράσει ο ίδιος 19 ποιήματα του μεγάλου Ελληνα ποιητή.
Ελληνική Βιβλιοθήκη
Ο τόμος με τα άπαντα του Καβάφη εκδόθηκε με την υποστήριξη του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού στη σειρά «Ελληνική Βιβλιοθήκη», που εκδίδεται στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Τμήματος Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, υπό την επιστημονική επιμέλεια του προέδρου του τμήματος και καθηγητή κ. Δ. Α. Γιαλαμά. Στο εισαγωγικό του σημείωμα ο πρόεδρος της έδρας αναφέρει πως επί πολλά χρόνια, όλοι, ερευνητές, διδάσκοντες, μεταφραστές, που αφιέρωσαν τη δραστηριότητά τους στη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία, συνάντησαν ερωτήσεις όπως: «Διδάσκετε Καβάφη;» «Μεταφράζετε Καβάφη;», «Εκδίδετε Καβάφη;». Η απάντηση σε αυτές τις ερωτήσεις είναι «Ναι! Εκδίδουμε τον Καβάφη! Επωμισθήκαμε το δύσκολο αυτό έργο και φέρουμε την αντίστοιχη ευθύνη ενώπιον του αναγνώστη».
Στους προσεχείς στόχους της σειράς «Ελληνική Βιβλιοθήκη», είναι η έκδοση ανθολογίας με ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη, το σύνολο του έργου του Ε.Χ. Γονατά, το «Τρίτο Στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή και μια ανθολογία Ελλήνων ποιητών-υπερρεαλιστών.

.
**********

.

Έκρηξη Καβάφη στη Ρωσία
Μικέλα Χαρτουλάρη (ΤΑ ΝΕΑ, 12/2/2001)
«Στις αίθουσες των Πανεπιστημίων, στα σπίτια των ποιητών, στα μεγάλα βιβλιοπωλεία και στο Ίντερνετ, η Ρωσία υποκλίνεται στη σπουδαιότητα του Κωνσταντίνου Καβάφη, που κάνει θραύση ακόμα και μεταξύ των νεώτερων γενεών. Στο κέντρο αυτού του στροβίλου, ένα ξεχωριστό βιβλίο: Η «Ρωσική Καβαφειάδα», που συγκεντρώνει για πρώτη φορά όλα τα ποιήματα του μεγάλου Αλεξανδρινού και μελετήματα των Ρώσων ακαδημαϊκών, ποιητών και μεταφραστών, εγκαινιάζει μια νέα εκδοτική πρόταση, για την ευρύτερη προώθηση των ελληνικών γραμμάτων.
Και ενώ ήδη μια επιλογή από καβαφικά ποιήματα είχε ενταχθεί σε ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και κυκλοφορούσε στο ρωσικό Διαδίκτυο, η «Ρωσική Καβαφειάδα» βρήκε τόση απήχηση που προκάλεσε μέσα στον πρώτο κιόλας μήνα της κυκλοφορίας της 49 αναφορές ανακοινώσεις, κριτικές αποτιμήσεις, διαφημίσεις, κ.ά. στο ρωσικό Ίντερνετ.
Πίσω από αυτήν την υπόθεση βρίσκεται μια Ρωσίδα, πολιτογραφημένη Ελληνίδα, η Σόνια Ιλίνσκαγια, καθηγήτρια της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και σύζυγος του αιρετικού αγωνιστή και συγγραφέα Μήτσου Αλεξανδρόπουλου, η οποία «αποκάλυψε» τον Καβάφη στη Ρωσία.
«Σε μια εποχή όπου η ανθρώπινη ποιότητα δοκιμάζεται με διαφορετικό τρόπο απ' ό,τι παλιά», εξηγεί στα «ΝΕΑ», «ο σεβασμός στην ανθρώπινη προσωπικότητα που διαπνέει τα ποιήματα του Καβάφη, η προβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η εμμονή σε έναν κώδικα τιμής που δίνεται άμεσα (π.χ. στις "Θερμοπύλες") ή φωτίζεται έμμεσα (π.χ. στη "Σατραπεία"), ο ηρωικός στωικισμός του Καβάφη που εφαρμόζεται όχι μόνο σε έκτακτες περιστάσεις αλλά και στην καθημερινότητα, όλα αυτά μιλούν στον Ρώσο αναγνώστη χάρη και στην τονική κλίμακα στην οποία γίνεται αυτή η συνομιλία. Διότι ο 20ός αιώνας κούρασε με τους υψηλούς τόνους του και τις μετωπικές απαιτήσεις του, οπότε εκτιμάται ιδιαίτερα η χαμηλή φωνή του Καβάφη. Εκτιμάται ο σεβασμός του στον άλλον, που φαίνεται από τον συγκαλυμμένο και διακριτικό τρόπο με τον οποίο υποβάλλει τα μηνύματά του μέσα π.χ. από τη σκηνοθεσία των ποιημάτων του, από την πλοκή τους ή από τις λεκτικές αποχρώσεις. Εκτιμάται και η λακωνική επιγραμματική γραφή του και η ανθρώπινη σοφία του».
Όλα άρχισαν το 1965, όταν μετέφρασε το πρώτο της ποίημα, τη «Σατραπεία», προκειμένου να ενταχθεί στο διήγημα «Ρεμβασμοί στο σκοτάδι» τού (πρόσφυγα) Αλεξανδρόπουλου, το οποίο επρόκειτο να κυκλοφορήσει σε μία ρωσική συλλογή διηγημάτων του. Δύο χρόνια αργότερα είχε μεταφράσει άλλα έντεκα ποιήματα του Καβάφη, που εντάχθηκαν στο περιοδικό «Ξένη Λογοτεχνία». Η μετάφραση αυτή λειτούργησε σαν χημική αντίδραση. Ο κατοπινός νομπελίστας Ιώσηφ Μπρόντσκι ήρθε σε επαφή μαζί της, ενθαρρύνοντας την ιδέα της να προχωρήσει σε μια έκδοση του καβαφικού έργου. Η έκδοση αυτή άργησε όμως πολύ και στο μεταξύ ο Μπρόντσκι κατέφυγε στις ΗΠΑ, χωρίς ωστόσο να ξεχάσει τον Αλεξανδρινό.
Το 1984, επί Μπρέζνιεφ, κυκλοφόρησε λοιπόν στην ΕΣΣΔ η πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, από τα οποία είχαν αποκλεισθεί όλα τα ερωτικά όπου διαφαίνεται καθαρά το φύλο του ερωτικού ετέρου (π.χ. τα «Επήγα», «Ηδονή», «Η προθήκη του καπνοπωλείου», «Λάνη τάφος», «Το διπλανό τραπέζι» κ.ά.). Οι περισσότερες μεταφράσεις, η επιμέλεια και η εισαγωγή ήταν της Σόνιας Ιλίνσκαγια, η οποία στο μεταξύ είχε κυκλοφορήσει από τον «Κέδρο» (και έπειτα από τη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών, της οποίας ήταν συνεργάτις) τη μονογραφία «Κ.Π. Καβάφης. Ο δρόμος προς τον ρεαλισμό στην ποίηση του 20ού αιώνα».
Η έκδοση του 1984 κυκλοφόρησε σε 30.000 αντίτυπα, όμως η υπόθεση Καβάφη δεν είχε κλείσει. Η Σόνια Ιλίνσκαγια, μαζί με ένα επιτελείο μεταφραστών, προχώρησε και στη μετάφραση των «αποκλεισμένων» ποιημάτων του και συνέλαβε στη συνέχεια την ιδέα μιας κοινής έκδοσης με τα δοκίμια Ρώσων γι' αυτόν. Την ιδέα της αγκάλιασαν οι πρέσβεις της Ελλάδας Κ. Ροδουσάκης και Κυπραίος και το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, που άργησε πέντε χρόνια αλλά έδωσε τελικά το φιλί της ζωής στο βιβλίο μέσα από το πρόγραμμα επιχορήγησης μεταφράσεων.
Ο τόμος της «Καβαφειάδας» που προέκυψε ξεκίνησε μία μεγάλη καριέρα, αφού παρουσιάστηκε με εξαιρετική επιτυχία πριν από μερικές μέρες στο επιβλητικό Πανεπιστήμιο της Πετρούπολης (παρουσία και της Ελισάβετ Παπαζώη) και έπειτα στο Μουσείο - Σπίτι του Πούσκιν στη Μόσχα. Πρόκειται για μια ακριβή έκδοση 620 σελίδων μεγάλου σχήματος, πανόδετη, με σκληρό εξώφυλλο στα χρώματα της ώχρας που κυκλοφόρησε από τον οίκο των Ηνωμένων Ανθρωπιστικών Εκδόσεων (Ο.Γ.Ι.). Εκεί ο Ρώσος αναγνώστης θα διαβάσει, πέρα από τα γνωστά του ποιήματα, και 77 καβαφικά ποιήματα μεταφρασμένα για πρώτη φορά (46 από το corpus των 154 αναγνωρισμένων ποιημάτων του, συν 30 από τα «Ανέκδοτα», συν 1 από τα «Αποκηρυγμένα») στις μεταφράσεις των: Σ. Ιλίνσκαγια, Ευγένιου Σολονόβιτς, Ευγενίας Σμάκινα, Γιούνα Μόριτζ, Σέργιου Όσεροφ, Αλέξανδρου Βελιτσάνσκι. Επίσης τα 15 καβαφικά ποιήματα που μετέφρασε με τη συνεργασία του Γκ. Σμάκοφ ο Ι. Μπρόντσκι, αφήνοντάς τους έντονη τη σφραγίδα του. Η εισαγωγή με τίτλο «Μέσα από το πρίσμα της Αλεξάνδρειας» είναι της Σ. Ιλίνσκαγια που υπογράφει τρία ακόμα δοκίμια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν επίσης τα δοκίμια του Ι. Μπρόντσκι, του ακαδημαϊκού Βλαδίμηρου Τοπορόφ, της Τατιάνας Τσιβιάν και η περίφημη ρωσοελληνική ανάλυση του «Θυμίσου Σώμα» από τους Ρ. Γιάκομπσον - Π. Κολακλίδη, που είχε κυκλοφορήσει το 1966 στο Καίμπριτζ.
Η έκδοση συμπληρώνεται με φωτογραφίες του ποιητή, με πορτρέτα του από Έλληνες ζωγράφους και με τη σειρά των καβαφικών σκίτσων του μεγάλου Άγγλου Ντέιβιντ Χόκνεϊ.
«Το ενδιαφέρον των Ρώσων για τον Καβάφη συνδυάζεται με την επιστροφή στο προσκήνιο ποιητών που έχουν εκλεκτικές συγγένειες με τον Αλεξανδρινό. Παράδειγμα ο σύγχρονός του Μιχαήλ Κουζμίν, ο Βαλέρι Μπριούσεφ, ο Νικολάι Γκουμιλιόφ».
«Ελληνική Βιβλιοθήκη»
Η «Ρωσική Καβαφειάδα» θα εγκαινιάσει την «Ελληνική Βιβλιοθήκη» που θα καθιερώσει το Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, επικεφαλής του οποίου είναι ο Δημήτρης Γιαλαμάς, σύμβουλος της Ελληνικής Πρεσβείας για τα θέματα πολιτισμού. Στην ίδια πρωτότυπη εκδοτική λογική παρουσίασης ενός έργου και των μελετημάτων γι' αυτό, θα παρουσιαστούν λοιπόν ο Σεφέρης, ο Καρυωτάκης, η ελληνική δημοτική ποίηση και μια ανθολογία σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Επίσης τρία μυθιστορήματα του Καρυωτάκη, το «Τρίτο Στεφάνι» του Ταχτσή και οι ιδιαίτερου ελληνορωσικού ενδιαφέροντος «Σκηνές από τον βίο του Μαξίμου του Γραικού» του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου.»

.Αλεξανδρινός ποιητής εν Ιβηρία 2000 μ.Χ.
του VICENTE FERNÁNDEZ GONZÁLEZ

Ο ποιητής, κριτικός και κατ' επανάληψη ανθολόγος της σύγχρονης ισπανικής ποίησης José Luis García Martin, στην τελευταία -πολυσυζητημένη μάλιστα- δουλειά του Τριάντα χρόνια ισπανικής ποίησης (1965-1995), καταφεύγει σε μια πρόσφατη εργασία ενός άλλου ποιητή και κριτικού, του Miguel d'Ors (1994, 35-46), για να περιγράψει τις κύριες τάσεις στην ισπανική ποίηση κατά τις αρχές της δεκαετίας του '80. Έχουμε λοιπόν:
α. Μια ποίηση του αισθητισμού˙ ποίηση εμποτισμένη από αισθησιασμό, με κύρια θέματα τη νεότητα, το σώμα, το θέρος, τον Νότο, τη θάλασσα (τη Μεσόγειο, κατά προτίμηση), τη νύχτα (ως χώρο περιπέτειας, ηδονής και ερωτισμού), και συχνά, πολύ συχνά, την ομοφυλοφιλία. Ανάμεσα στους δασκάλους που οι ίδιοι οι ποιητές ανακαλούν, ο Cernuda και ο Καβάφης.
β. Μια ποίηση μινιμαλιστική, ποίηση της σιωπής. Ο λόγος γι' αυτούς τους ποιητές είναι μια αναπόφευκτη ατέλεια της σιωπής, ένα αδέξιο εργαλείο που μόλις και προσφέρει στον αναγνώστη λίγα χνάρια για την αναζήτηση της ανείπωτης ποιητικής εμπειρίας. Δάσκαλοι η María Zambrano, ο Paul Celan και ο ύστερος José Ángel Valente.
γ. Μια νεο-υπερρεαλιστική ποίηση που οι βαθύτερες ρίζες της ανάγονται στη γενιά του 1927.
δ. Μια ποίηση της εμπειρίας, που κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80 θα γίνει κυρίαρχη.
Ο όρος «ποίηση της εμπειρίας» προέρχεται βέβαια από το The Poetry of Experience , το βιβλίο του Robert Langbaum ([1957] 1985) για τον δραματικό μονόλογο στην αγγλική λυρική ποίηση. Πώς χαρακτηρίζεται αυτή η ποίηση στις συντεταγμένες της Ιβηρικής Χερσονήσου σήμερα; Ας επιστρέψουμε στον πρόλογο της ανθολογίας του García Martín (1996, 22):
Ο ποιητής της εμπειρίας «συλλογίζεται πάνω στη ζωή του» με την αποστασιοποίηση που του επιτρέπουν μέθοδοι όπως η ειρωνεία, η αντικατάσταση του πρώτου προσώπου από το δεύτερο ή το τρίτο, ή «η αναπόληση ενός προσώπου ή μιας περίστασης απομακρυσμένων από τον ποιητή στον χώρο ή στον χρόνο, με μια σχέση ομοιότητας μεταξύ αναπολουμένου και αναπολούντος την οποία οι αναγνώστες πρέπει να εντοπίσουν και να ερμηνεύσουν˙ τέτοια είναι η περίπτωση του "ιστορικού ποιήματος", του οποίου τα δημοφιλέστερα μοντέλα βρίσκουμε στον Cernuda και στον Καβάφη».1

Βρίσκουμε πάλι τον Cernuda και τον Καβάφη. Ο Καβάφης και ο Cernuda δάσκαλοι της ποίησης του αισθητισμού, δάσκαλοι και της ποίησης της εμπειρίας. Εδώ χρειάζεται μια διευκρίνιση˙ πρέπει να πάμε λίγα χρόνια πίσω, σε μια άλλη ανθολογία με τίτλο Εννιά νεότατοι Ισπανοί ποιητές, που εξέδωσε το 1970 ο José María Castellet.
Η ιστορική πια ανθολογία του Castellet «σήμανε τη ριζική και ξεκάθαρη αποτίναξη κάθε κοινωνικού και ρεαλιστικού ζυγού από την ποίηση, δίνοντας απολύτως τα πρωτεία στη γλώσσα» (Barella 1984, 40-41). Οι Εννιά νεότατοι Ισπανοί ποιητές διακηρύττουν την αυτονομία της τέχνης και της γλώσσας. Αν η γενιά του '50-'60 χαρακτηριζόταν από μιαν ηθική διάθεση -ίσως από μια τάση ηθικολογική-, η γενιά του 70 χαρακτηρίζεται από έναν βαθύ αισθητισμό. Άλλα χαρακτηριστικά της είναι η περιπαικτικότητα, ο πειραματισμός, η ψυχρότητα στην έκφραση του συναισθήματος, η απουσία ενδοστρέφειας, η κατασκευή τεχνασμάτων, η παρείσφρηση εξωτικών, υπερρεαλιστικών και μοντερνιστικών στοιχείων, το πλούσιο και εξεζητημένο λεξιλόγιο, το κολάζ, η πληθώρα παραπομπών και φιλολογικών αναφορών, η αγάπη για τους ζωγράφους και τους ποιητές της Αναγέννησης, για τους αρχαίους συγγραφείς, για την Αρ Νουβό και το Κιτς, για το Χολλιγουντιανό σινεμά και τα κόμικς, για τους «καταραμένους» και λησμονημένους συγγραφείς…
Εν πάση περιπτώσει, οι Εννιά νεότατοι Ισπανοί ποιητές διεκδικούν -και παραπέμπω πάλι στον πρόλογο του García Martín (1996, 16)- ό,τι είχε θεωρηθεί αποτρόπαιο τις τελευταίες δεκαετίες -όχι πια από το φασιστικό καθεστώς, αλλά από την ίδια τη δημοκρατική διανόηση: την αίγλη της παρακμής, τον αισθητισμό, τη λεκτική εκζήτηση, την προκλητικότητα της ιστορικής πρωτοπορίας, τους καταραμένους υπερρεαλιστές.2 Η εξέλιξη αυτού του αισθητικού μορφώματος οδηγεί κατά τα χρόνια της δεκαετίας του '80 στα τέσσερα ρεύματα που αναφέραμε προηγουμένως και, κατά τη δεκαετία του '90, στην κυριαρχία της λεγόμενης «ποίησης της εμπειρίας». Και στην αφετηρία και στην πορεία δεσπόζει ο ποιητής της Αλεξάνδρειας.
Ο Αλεξανδρινός μάλιστα, ο ποιητής της περιφέρειας του Ελληνισμού, αρχίζει τη σταδιοδρομία του στην Ιβηρική Χερσόνησο από την περιφέρεια, τη γλωσσική και τη γεωγραφική περιφέρεια, αφού οι πρώτες συλλογές μεταφρασμένων ποιημάτων του εκδίδονται στη Βαρκελώνη το 1962 και στη Μάλαγα το 1964, στα καταλανικά και στα ισπανικά αντιστοίχως. Η καταλανική μετάφραση είναι έργο ενός μεγάλου ελληνιστή και διακεκριμένου ποιητή, του Carles Riba (1895-1959), και εκδόθηκε μετά τον θάνατό του. Την καστιλιάνικη μετάφραση τη χρωστάμε σε έναν πολυβραβευμένο αργότερα ποιητή της γενιάς του '50, τον Valente (1929).
Με τη μετάφραση της καβαφικής ποίησης -66 μόνον ποιήματα, αφού πέθανε το 1959- ο Carles Riba, κλασικιστής μετασυμβολιστής ποιητής και ουμανιστής διανοούμενος, που τον απασχόλησε έντονα το ζήτημα της πολιτιστικής και γλωσσικής ανασυγκρότησης της Καταλονίας, ολοκληρώνει ένα μνημειώδες μεταφραστικό έργο που συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την Οδύσσεια και τους Παράλληλους Βίους του Πλουτάρχου. Οι μεταφράσεις του αποτελούν κεφαλαιώδη συμβολή στη διαμόρφωση του καταλανικού λογοτεχνικού κανόνα.
Η μετάφραση του Valente περιέχει 25 ποιήματα. Πρόκειται για μια καλαίσθητη, αριθμημένη έκδοση (300 αντίτυπα). Στον κολοφώνα αναφέρεται η ημερομηνία 30 Απριλίου 1964·μία μέρα μετά από την επέτειο του θανάτου του Καβάφη.3 Ο Valente, γεννημένος το 1929, είναι, όπως είπαμε, ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές της γενιάς του '50-'60, της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς για να το πούμε κατά το ελληνικό πρότυπο. Ρομανιστής, λέκτορας τρία χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ζει στη Γενεύη από το 1958 μέχρι το 1980, όπου εργάζεται ως μεταφραστής για διάφορους διεθνείς οργανισμούς. Το 1959 δημοσιεύει ένα δοκίμιο για τον Cernuda (Valente [1959] 1994), όπου εξετάζει τις σχέσεις του ποιητή της Σεβίλης με την αγγλική ποιητική παράδοση.4 Το ώριμο έργο του Cernuda χαρακτηρίζεται, κατά τον Valente, από την παρουσία της σκέψης-αισθήματος στο ποίημα. Πώς λειτουργεί αυτή η δυάδα; Ο Valente ([1959] 1994, 117) παραπέμπει εδώ στον Eliot: στον Cernuda, όπως και στους μεταφυσικούς ποιητές, «υπάρχει μια άμεση αισθησιακή σύλληψη της σκέψης ή μια ανάπλαση της σκέψης σε αίσθημα». Ο Valente λοιπόν πρωταγωνιστής και ταυτόχρονα νηφάλιος παρατηρητής των εξελίξεων στα ποιητικά δρώμενα της Ισπανίας αντιλαμβάνεται -όπως εξάλλου και ο Gil de Biedma- το αδιέξοδο της κυρίαρχης τότε κοινωνικής ποίησης, ανακαλεί τον λησμονημένο Cernuda και εισηγείται τον Καβάφη, τον οποίο έχει διαβάσει στις μεταφράσεις των Mavrogordato, Pontani, Δημαρά, Dalven και Riba.
To 1966, δυο χρόνια μετά την έκδοση της Μάλαγα, κυκλοφορεί η συλλογή του Pere Gimferrer Arde el mar[Η θάλασσα φλέγεται]. Η δημοσίευση αυτή μπορεί να θεωρηθεί ληξιαρχική πράξη γεννήσεως της νέας ποιητικής γενιάς, της γενιάς των νεοτάτων του Castellet.
Το 1970 -μαζί με την ανθολογία του Castellet- φτάνει στα ισπανικά βιβλιοπωλεία Το Αλεξανδρινό κουαρτέτο του L. Durrell, σε μετάφραση της Aurora Bernárdez. «H Πόλις» και το «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» -που στην μετάφραση της Bernárdez γίνε­ται «Απολείπειν οι θεοί Αντώνιον»- γίνονται ευρύτερα γνωστά. Εκείνη τη στιγμή το βιβλίο του Durrell συνέβαλε αποφασιστικά στη μυθοποίηση του αλεξανδρινού ποιητή.
Εν τω μεταξύ δημοσιεύονται τα πρώτα άρθρα για τη ζωή και το έργο του Καβάφη σε λογοτεχνικά και επιστημονικά περιοδικά. Οι νεοελληνικές σπουδές στην Ισπανία ήταν έως τότε ανύπαρκτες˙ με τον Καβάφη όμως γεννιέται -αν και όχι πάντα- κι ένα γενικότερο ενδιαφέρον για τη νεοελληνική λογοτεχνία και για τη νεοελληνική ιστορία. (Σε μια χώρα με τόσες καβαφικές μεταφράσεις, με τόσες εκδόσεις και επανεκδόσεις της ποίησης του Αλεξανδρινού, μπορεί πράγματι να εντυπωσιάσει η πενία επιστημονικής και κριτικής ενασχόλησης με τον Καβάφη ―αθλιότητα και λάμψη του εν Ισπανία μεταφράζειν! Για πολλά χρόνια και με λίγες εξαιρέσεις τα σημαντικότερα κείμενα που δημοσιεύτηκαν στην Ισπανία5 για το έργο του Καβάφη τα χρωστάμε σε ορισμένους από τους μεταφραστές του: τον Alexis Ε. Solà, τον Luis de Canigral, τον Pedro Bádenas de la Pena…Έτσι η θέση του Καβάφη στη μέχρι στιγμής καταγραμμένη ιστορία της ποίησης στη σύγχρονη Ισπανία δεν είναι αντίστοιχη της θέσης που ο Αλεξανδρινός κατέχει στους στίχους των ποιητών, στις προσωπικές βιβλιοθήκες των αναγνωστών, ακόμη και στις σελίδες των εφημερίδων,6 Όλα αυτά εξηγούνται βέβαια από την περιφερειακή θέση της Ισπανίας στους μηχανισμούς παραγωγής και κυκλοφορίας της γνώσης στη Δύση. Ευτυχώς όμως, τα πάντα ρει).
Το 1976 βγαίνουν στη Μαδρίτη τα Άπαντα του Κ. Π. Καβάφη σε μετάφραση και σχολιασμό του José María Álvarez. Η έκδοση περιλαμβάνει τα 154 αναγνωρισμένα ποιήματα και 24 από τα ανέκδοτα. Στο εισαγωγικό σημείωμα ο Álvarez μας λέει πως η μετάφραση έγινε από τα ελληνικά (με τη βοήθεια της Mercedes Belchí, που δεν εμφανίζεται όμως ως ισότιμη μεταφράστρια) και πως την αντιπαράβαλε εν συνεχεία με τις μεταφράσεις στα αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά. Ο Álvarez ήταν ένας από τους Εννιά νεότατους Ισπανούς ποιητές του Castellet και, χωρίς αμφιβολία, ένας από τους περισσότερο αναγνωρισμένους ισπανούς ποιητές της γενιάς του. Η μετάφρασή του γνώρισε αξιοσημείωτη επιτυχία (από το 1976, grosso modo μία ανατύπωση το χρόνο). Για μερικά χρόνια, ήταν η απόδοση με τη μεγαλύτερη απήχηση, εκείνη που άσκησε τη σημαντικότερη επιρροή.
Τα Άπαντα του Κ. Π. Καβάφη ήταν το πρώτο βιβλίο της ποιητικής σειράς «Hiperión», μιας από τις σημαντικότερες της Ισπανίας τα τελευταία είκοσι χρόνια˙ σε αυτήν τη σειρά έχει δημοσιευτεί π.χ. η ποίηση του Hölderlin σε μετάφραση, μεταξύ άλλων, και του Álvarez. Έχει μεσολαβήσει μια δεκαετία από το Η θάλασσα φλέγεται και λίγο παραπάνω από τις πρώτες μεταφράσεις της καβαφικής ποίησης˙ ο Franco δεν ζει πια και η νεότατη ποιητική είναι κυρίαρχη. Σε λίγα χρόνια ο Gimferrer θα εκλεγεί μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας.
Οι ποιητές του 70 αφιερώνουν ποιήματα στον Κωνσταντίνο Καβάφη, δανείζονται στίχους του για μότο των ποιημάτων τους, γράφουν ερωτικά ή ιστορικά ποιήματα με τον τρόπο του Αλεξανδρινού, και ακόμη τον κάνουν πρωταγωνιστή των στίχων τους. Μερικά δείγματα:
Το ποίημα του Álvarez ([1978]2 1990) «Ήρθε μία νύκτα (Falling in Love Again)» φέρει το μότο «Θυμήσου, Σώμα… Κ. Καβάφη». Το ποίημα τελειώνει έτσι (Álvarez 1986, 18):
Είθε να μη μ' εγκαταλείψει ποτέ/Η ανάμνηση των χαδιών σου,/Το δέρμα μου να διατηρεί ακόμη/Μπροστά στον θάνατο αυτή την παραζάλη,/Και τα ίχνη της ηδονής/Στο σώμα μου επάνω,να νικήσουν.
Το ποίημα «Marqués de Sade» (L.M. Panero 1973) αρχίζει με τον στίχο «Murió en Sicilia, a la edad de veintisiete anos» [Είκοσι επτά χρονώ, στη Σικελία πέθανε] από το ποίημα «Αιμιλιανός Μονάη, Αλεξανδρεύς (628-655 μ.Χ.)».
Το ημιστίχιο «στην κώχη τούτη την μικρή» («Η Πόλις») είναι η προμετωπίδα του πρώτου μέρους της συλλογής Autorretrato de desconocido[Αυτοπροσωπογραφία αγνώστου] του García Martín (1979). Το ίδιο ημιστίχιο -σε άλλη μετάφραση όμως- γίνεται τίτλος ενός ποιήματος της συλλογής Personaeτου Fernando Ortiz (1981)7 επίσης η ποιήτρια Ana María Navales δανείστηκε πρόσφατα (1993) άλλο ημιστίχιο -«δεν θάβρεις άλλες θάλασσες»- του ίδιου ποιήματος για τίτλο βιβλίου της, παραλλάσσοντάς το σε: Hallarás otro mar[Θά 'βρεις άλλη θάλασσα].
«Όμως μες σ' όλη του την ταραχή και το κακό,/επίμονα κ' η ποιητική ιδέα πάει κ' έρχεται-» οι στίχοι αυτοί (από το ποίημα «Ο Δαρείος») ανοίγουν το τρίτο μέρος της συλλογής Mitos[Μύθοι] του Abelardo Linares (1979). Στο πέμπτο μέρος του ίδιου βιβλίου δύο καβαφικά ποιήματα: «Hispania. 75 anos antes de J. C.» [Ισπανία, 75 n.X.] και «Un joven poeta compone versos hacia 1965» [Νέος ποιητής συνθέτει στίχους στα 1965].
Και όπως είπαμε και προηγουμένως, ο ίδιος ο Αλεξανδρινός γίνεται κάποτε πρωταγωνιστής ποιημάτων, όπως «Κωνσταντίνος Καβάφης» (Irigoyen 1979)[˙] «Ο Κωνσταντίνος Καβάφης παρατηρεί το σούρουπο», «Ένας γέρος έλληνας ποιητής της Αλεξάνδρειας» (de Villena [1971] 1983 [1979] 1983)[˙] «Ποιητής της Αλεξάνδρειας» (Panero [1968] 1997)˙ «Ο Γέρος (Καβάφης)» (Santana8 [1971] 1974)˙ και «Ο αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, κατόπιν παρακλήσεως του Πατριάρχου, αποδέχεται, χάριν φιλοφρονήσεως, τη Θεία Κοινωνία, ολίγες ημέρες προτού αποθάνει» (Pérez Estrada 1977).9
Η παρουσία του Καβάφη στην Ισπανία δεν εξαντλείται στη δεκαετία του 1970. Μεταξύ 1978-1994 γίνονται οι σοβαρότερες μεταφράσεις του έργου του Καβάφη στα ισπανικά.10 Το καβαφικό boom έχει πλέον περάσει, ο Καβάφης όμως παραμένει μια σταθερή παρουσία˙ οι μεταφράσεις του Álvarez, του Bádenas de la Pena και του Irigoyen βρίσκονται σταθερά στα βιβλιοπωλεία.
Οι ποιητές του 70 και του '80 ακμάζουν αυτά τα χρόνια και κάθε άλλο παρά έχουν ξεχάσει τον Καβάφη˙11 ήδη ανέφερα τον τίτλο της τελευταίας συλλογής της Navales (Hallar ás otro mar , 1993)˙ ο de Villena δημοσιεύει το 1995 (σε σειρά ευρύτατης κυκλοφορίας) το βιβλίο Ca rne y Tiempo[Σάρκα και Χρόνος] -μια γενική εισαγωγή στη ζωή και το έργο του Καβάφη, με πολλά ποιήματα σε μετάφραση των Bádenas και Irigoyen.
Εν τω μεταξύ έχει εμφανιστεί μια νεότερη ποιητική γενιά -και μια νεότερη γενιά αναγνωστών-, ποιητές που γεννήθηκαν κατά τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας ή στα χρόνια της μεταπολίτευσης, που μεγάλωσαν πάντως στις συνθήκες του νέου δημοκρατικού καθεστώτος. Το τοπίο είναι ποικίλο και εν εξελίξει: διάφοροι νεο-νεοκλασικισμοί, νεο-υπερρεαλισμός, μινιμαλισμός…˙ οι αναφορές όμως του Cernuda και του Gil de Biedma12 -και μέσω αυτών της αγγλικής παράδοσης της poetry of experience-εξακολουθούν να είναι ισχυρότατες˙ η αφηγηματικότητα, το δραματικό στήσιμο του ποιήματος, η μυθοπλασία του ποιητικού εγώ είναι οι πιο πολυσύχναστοι δρόμοι της σύγχρονης ισπανικής ποιητικής δημιουργίας, και σε αυτούς τους δρόμους οι νέοι ποιητές συναντούν βέβαια και τα ολοζώντανα ίχνη του Αλεξανδρινού. Τη διακειμενική σχέση της παραγωγής της τελευταίας ισπανικής ποιητικής γενιάς με τον καβαφικό λόγο την απεικονίζει π.χ. ο τίτλος ενός ποιήματος από το πρώτο βιβλίο (1989) του José Luis Piquero, ποιητή γεννημένου το 1967: D í as de 1986 y 1987 [Μέρες του 1986 και 1987]. Η ρήση του Gil de Biedma (1994, 348) «η γνήσια και αυθεντική μοντέρνα ποίηση είναι η ποίηση της εμπειρίας» ισχύει σίγουρα για την ποίηση του Καβάφη, που κάτι ήξερε και ο ίδιος, όταν χαρακτήρισε τον εαυτό του ποιητή του μέλλοντος· ένα ισπανικό μέλλον όμως σίγουρα δεν το είχε σκεφτεί.

Σημειώσεις
1 Ο García Martin παραπέμπει εδώ στον Enrique Molina Campos (1988, 115-122).
2 Δεν πρέπει να αποδώσουμε μηχανικά αυτά τα χαρακτηριστικά σε όσους ποιητές ανήκουν χρονολογικά στη γενιά του 70˙ ούτε καν οι εννιά της ανθολογίας ακολουθούν τον ίδιο αισθητικό δρόμο. Εξάλλου πολλές από αυτές τις τάσεις εμφανίζονται σε ποιητές της προηγούμενης γενιάς, όπως π.χ. στον Valente, στον Francisco Brines και στον Jaime Gil de Biedma, που καλλιέργησε τον δραματικό μονόλογο και αποτελεί τη σημαντικότερη ίσως παρουσία στον ισπανικό ποιητικό χώρο κατά το δεύτερο μισό του αιώνα.
3 Ο Valente συνυπογράφει τις μεταφράσεις με την Elena Vidal, η οποία, καθώς σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή του, γνωρίζει ελληνικά.
4 Ο Cernuda μάλιστα είναι ο πρώτος που επισύρει την προσοχή του ισπανόφωνου κοινού στον Καβάφη. Το 1959 σε συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Μαδρίτης Í ndice Uterario (Cernuda [1959] 1971) αναφέρει ως ποιητικές κορυφές της εποχής μας τον Yeats, τον Rilke, τον Eliot και τον Καβάφη: «Από αυτόν δεν ξέρω παρά μόνο λίγα ποιήματα σε αγγλική μετάφραση˙ εκείνο όμως το ποίημα πάνω σε θέμα του Πλουτάρχου, όπου ο Μάρκος Αντώνιος ακούει νύχτα τη μουσική που συνοδεύει τον αόρατο θίασο των θεών που τον εγκαταλείπουν, μου φαίνεται σίγουρα από τα ομορφότερα δημιουργήματα της ποίησης του καιρού μας».
5 Στην ισπανόφωνη Αμερική τα πράγματα δεν είναι πολύ διαφορετικά, με κύρια εξαίρεση όμως την ογκώδη εισαγωγή που συνοδεύει τη μετάφραση της καβαφικής ποίησης από τον Miguel Castillo Didier (1991β).
6 Περίπου τριάντα βιβλιοπαρουσιάσεις αφορούν μόνον τη μετάφραση του Ramón Irigoyen (1994).
7 Ο García Martin ακολουθεί τη μετάφραση του Valente, ενώ ο Ortiz δανείζεται την απόδοση των María Velo και Alejandro Amusco (1975).
8 Μεταφραστής και αυτός του Καβάφη (1971α˙ 1973).
9 Οι τίτλοι των ποιημάτων στα ισπανικά: «Constantino Cavafis» (Irigoyen), «Konstantinos Kavafis observa el crepúsculo», «Un viejo poeta griego de Alejandría» (de Villena), «Poeta de Alejandría» (Panero), «El viejo (Cavafis)» (Santana), «A petitión del Patriarca, por cortesía, recibe las sagradas especies días antes de morir, el poeta alejandrino Constantino Cavafis» (Pérez Estrada).
10 Π.χ. 1978 (Rivera)˙ 1981 (de Canigral˙ 1982 (Bádenas de la Pena)˙ 1991a (Silván)˙ 1991β (Castillo Didier)˙ 1994 (Irigoyen). Έχουν γίνει κατά το διάστημα αυτό και άλλες μεταφράσεις˙ αναφέρω εδώ μόνον εκείνες που θεωρώ σπουδαιότερες. Όλες αυτές οι μεταφράσεις έγιναν από τα ελληνικά, χωρίς ιταλική, αγγλική ή γαλλική μεσολάβηση. Οι επιλογές του Rivera και του de Canigral περιλαμβάνουν 100 (86 αναγνωρισμένα και 14 ανέκδοτα) και 68 (αναγνωρισμένα) ποιήματα αντίστοιχα. Η έκδοση του de Canigral συνοδευόταν από πολυσέλιδη εισαγωγή -η εκτενέστερη και συνολικότερη τότε προσέγγιση της ζωής και του έργου του Καβάφη στα ισπανικά. Η μετάφραση του Bádenas de la Pena (έκδοση σημαντικού εκδοτικού οίκου, όπως και εκείνη του Irigoyen) έχει φτάσει τις 10 ανατυπώσεις και περιλαμβάνει τα αναγνωρισμένα, αποκηρυγμένα και ανέκδοτα ποιήματα. Η τελευταία, βελτιωμένη έκδοση, και με τα ατελή ποιήματα για πρώτη φορά στα ισπανικά, βρίσκεται ήδη στο τυπογραφείο. Εν τω μεταξύ δημοσιεύτηκαν και καινούργιες καταλανικές μεταφράσεις. Το 1977 επανεκδίδονται τα 66 ποιήματα μεταφρασμένα από τον Riba με εκτενή και ενδιαφέροντα πρόλογο του Solà. Στον ίδιο εκδοτικό οίκο ο Solà, συμπληρώνοντας το έργο του Riba, είχε δημοσιεύσει το 1975 σε δική του μετάφραση άλλα 66 από τα αναγνωρισμένα ποιήματα. Το 1987 ο Joan Ferraté, στενός φίλος του Gil de Biedma, που προηγουμένως είχε εκδώσει και μία επιλογή στα ισπανικά (1971β), συγκεντρώνει στον τόμο Les poesies de C . P . Cavafisτις καταλανικές του μεταφράσεις. Τέλος, το 1996 μία ακόμα καταλανική μετάφραση των 154 αναγνωρισμένων ποιημάτων βλέπει το φως στη Μαγιόρκα (Α. Avellà και Β. Garcés).
11 Δεν θα ασχοληθώ εδώ με ποιητές όπως ο Ricardo Molina ή ο J.M. Caballero Bonald, της προηγούμενης γενιάς, της γενιάς δηλαδή του Valente, που και αυτοί έχουν μνημονεύσει τον Καβάφη στο έργο τους.
12 Μια γενικότερη τάση της πιο πρόσφατης ισπανικής ποίησης -παλίρροια της ρήξης των Νεοτάτων ποιητών- είναι η επανεξέταση, με κριτικό πνεύμα αλλά και με σεβασμό, της ισπανόφωνης ποιητικής παράδοσης.

(Αναδημοσίευση από το site Πύλη για την ελληνική γλώσσα)